Beleidsregel Gardenierslandschap tussen Marsum en Wier

Het plangebied strekt zich uit van Wier tot aan Marsum. Het bijzondere van dit landschap is dat het een kleinschalige verkaveling kende. Dit had te maken met het grondgebruik voor aardappelteelt en tuinbouw. Bij uitstek was deze zone op de kwelderwal daarvoor geschikt en de afzetmarkt was nabij. Die afzetmarkt was niet alleen te vinden in de dorpen maar had ook Leeuwarden als grote klant.

De akkers werden begrensd door sloten met in veel gevallen ook randbeplanting. Dat diende onder andere voor beschutting van de gewassen. Dit kenmerk onderscheidt dit gebied ten opzichte van de rest van Waadhoeke

Essentieel en onderscheidend zijn de volgende oorspronkelijke landschapskenmerken:

• 1.

  typerende kleinschalige verkaveling begrensd door:

   

  • a.

    sloten;

  • b.

    opgaande beplanting.

• 2.

  reliëf in het landschap (kwelderwal, microreliëf op perceelsniveau).

Relevant zijn onder andere ook de volgende landschappelijke kenmerken (te vinden op de digitale kaart van bijlage 1):

• a.

  de kwelderwallen. Met name de rand naar de Middelzee is nadrukkelijk herkenbaar (Daarnaast zijn er kwelderruggen herkenbaar die het land op gaan richting Menaam en Rie.

• b.

  de kweldervlaktes. Achter of rondom de kwelderwallen liggen de meer uitgestrekte en lager gelegen kweldervlaktes.

• c.

  hoofdwatergangen (dikke blauwe lijn) en waardevolle waterlopen (dunne blauwe lijn). Het van oorsprong natuurlijke systeem van kwelderwallen en –vlaktes heeft ook prillen en slenken gekend. In de huidige situatie is het dan ook niet verwonderlijk dat veel waardevolle watergangen wat grillig door de lage delen van het landschap kronkelen. Dit is bijvoorbeeld het geval ten noordwesten van Marsum.

• De hoofdwatergangen hebben deels gebruik gemaakt van die oude natuurlijke loop maar zijn daarnaast ook als gegraven waterlopen ingebracht. Destijds ook vanwege de betekenis van het vervoer over water (dorpsvaarten) en nu veeleer dienend voor de waterhuishouding.

• d.

  in het gebied zijn diverse meer cultuurhistorische kenmerken en waarden aanwezig. Zoals terpen (waar de dorpen op ontwikkeld zijn maar ook opgeworpen voor een boerderij), dijken, kruinige percelen, terpen of terprestanten, verkavelingspatronen en een aantal plekken waar een state of stins heeft gestaan.

Er is een analyse uitgevoerd door opeenvolgende topografische kaarten te vergelijken en door gebruik te maken van diverse bronbestanden over het landschap (geomorfologie, landschapstypen, cultuurhistorische waardenkaarten, luchtfoto’s etc.). Hierdoor kon het landschap worden getypeerd en werden veranderingen zichtbaar gemaakt. Voor een belangrijk deel zijn de veranderingen in het landschap het gevolg van ontwikkelingen in het agrarisch grondgebruik en van stedelijke ontwikkelingen (dorpsuitbreidingen).

Onderstaand kaartbeelden zijn afkomstig van deze analyse.

Kaart 1: situatie rond 1950

Kaart 2: situatie 2018

Afbeelding: de betekenis van de sector wordt ook duidelijk doordat hier onderwijs werd gegeven. (Berltsum – Hôfsleane)

Zicht op terprand en de oprijlaan van Hemmema State (stateterrein is beleefbaar middels een boomsingel)

Begrenzing

Met de uit het bureauonderzoek verzamelde gegevens is in oktober 2020 en september 2021 aanvullend veldbezoek uitgevoerd en mede op basis daarvan is tot een begrenzing van het werkingsgebied gekomen, hoofdfactoren die meespeelden zijn de begrenzingen van de oude dijk en de kwelderwallen die historisch gezien belangrijk zijn voor het gardeniersgebied. Op een aantal plekken is er voor gekozen om het werkingsgebied door te laten lopen aan de noord- en oostzijde van de oude dijk, tot in het Middelseegebied. Hier zijn kenmerken van het gardenierslandschap op een aantal plekken nog goed zichtbaar. Er zijn houtstructuren, greppelland en verkavelingsstructuur is op plekken nog kleinschalig. Deze elementen versterken het contrast met de openheid van het Bildt verderop. Het is aannemelijk dat de kwelderwal geomorfologisch een stukje doorloopt aan de andere kant van de dijk al zullen daar jongere middelseeafzettingen overheen zijn gekomen. We beschouwen dit gebied als een overgangszone en als onderdeel van het plangebied.

Bij de bepaling van de grenslijnen is ook gekeken naar de plancontouren van bestemmingsplannen en met name de beheersverordening “bestemmingsplan buitengebied Menameradiel”. De focus ligt op het landelijk gebied en daarom maken de dorpen hier geen onderdeel vanuit. Dit geldt ook voor het kassengebied met uitzondering van de zone rondom de Hege Wier.

Het is relevant te melden dat Gemeente Waadhoeke ook een landschapsanalyse voor de gehele gemeente heeft laten maken. Deze landschapsanalyse kan in de toekomst een basis vormen voor verdere beleidskeuzes voor het landschap in de gemeente Waadhoeke.

Begrenzing gardenierslandschap tussen Wier en Marsum

Zoals gezegd gaat het hier om de “oorspronkelijke” kenmerken. Deze kenmerken zijn in de huidige tijd veel minder duidelijk aanwezig, wat vooral het gevolg is van dorpsuitbreidingen, glastuinbouw, aanleg infrastructuur en herverkavelingen (schaalvergroting en andere teelt van gewassen). De consequentie is dat wat er nog resteert extra aandacht verdient zodat het landschap zijn specifieke identiteit zoveel mogelijk voortdraagt. Ook als zich veranderingen aandienen.

Omdat niet alles even belangrijk is en er ook ruimte moet blijven voor gepaste ontwikkeling wordt daarbij een indeling gemaakt naar:

• a.

  Te behouden: hier heeft instandhouding en versterking van de landschappelijke kenmerken prioriteit;

• b.

  Te respecteren: hier wordt gestreefd naar instandhouding en versterking van de landschappelijke kenmerken;

• c.

  Gewoon te behandelen: hier zijn geen extra bijzonderheden aan de orde.

Met deze indeling is in onderstaande tabel per specifieke landschappelijke kenmerken een verfijning gemaakt. Daarna volgt de beleidsinzet op respectievelijk behoud (B), respecteren (R) of gewoon (G).

Voor alle ingrepen geldt dat waar mogelijk ook herstel van specifieke landschappelijke kenmerken plaatsvindt. Daarbij kan bijvoorbeeld gedacht worden aan herstel van beplantingsstructuren. Ingrepen in “te respecteren” landschap kunnen kansrijker zijn bij voldoende herstelmaatregelen om zo vanuit landschappelijk oogpunt een plus binnen het gebied te creëren. Uiteraard zal dit bij de gebiedscommissie aan de orde komen.

NB. Bij wijzigingen zal altijd zorgvuldig gekeken worden naar specifieke landschappelijke en cultuurhistorische kenmerken en waarden die ter plekke voorkomen. Ook reguliere zaken zoals waterhuishouding, ecologie etc. spelen een rol.

De vragenboom met principes

Binnen het plangebied “gardenierslandschap tussen Wier en Marsum” is werken met principes voor behoud en ontwikkeling een goed middel. De principes houden direct verband met de betekenis van de landschappelijke kenmerken voor het gebied en zijn door de werkgroep besproken en geaccepteerd. De principes zijn daarmee een objectivering van de waarden en zijn zodoende werkbaar. Door vooraf de principes vast te leggen, weet ieder waar bij ingrepen in het gebied naar gekeken wordt. Dat is handig voor de initiatiefnemer en tegelijk vormt het, indien de gemeente nader advies nodig heeft, een leidraad voor de gebiedscommissie.

Zodra een initiatiefnemer plannen heeft tot wijziging van kavelsloten en/of beplanting wordt bij de beoordeling van het initiatief van de principes gebruik gemaakt.

PRINCIPE 1: In beginsel geldt de indeling uit de tabel. Dat maakt duidelijk of het accent op behoud of respecteren ligt. Voor onderwerpen waar ‘gewoon’ op van toepassing is, hoeft geen specifieke afstemming plaats te vinden. Daar gelden de reguliere spelregels.

PRINCIPE 2: Voor A1 t/m A5 zal het niet vaak voorkomen dat er veranderingen nodig zijn. De huidige situatie is en blijft daarmee uitgangspunt.

PRINCIPE 3: Voor A6 geldt dat als hier ingrepen onvermijdelijk zijn er ten hoogste twee sloten (die met elkaar een hoek maken) per bestaande kavel opgeheven mogen worden én dat altijd een 1:1 compenserende watergang met erfrandbeplanting moet worden aangelegd.

• •

  Meerwaarde ontstaat als de nieuwe watergang met randbeplanting aansluit op een andere watergang met randbeplanting (combinatie A9). Dat versterkt het coulisselandschap.

• •

  Meerwaarde ontstaat als daarbij het tracé van een voormalige weg/pad beleefbaar en bij voorkeur ook weer toegankelijk wordt gemaakt (zie laag oude wegen-nieuwe paden in de Cultuurhistorische kaart Fryslân (weblink).

PRINCIPE 4: Voor A7 geldt dat deze sloten in verband met het reliëf van aangrenzende percelen in principe behouden moeten blijven.

PRINCIPE 5: Voor A8 gelden geen aanvullende bijzonderheden.

PRINCIPE 6: Reliëf op de oude kwelderwallen is zeer kenmerkend. Voor een belangrijk deel is dat zichtbaar en merkbaar aan de ligging van de weg dyk),maar ook op de aanliggende agrarische grond. Daar is veelal sprake van een geleidelijk reliëfverloop. Soms trekt de bolling nog vanaf de weg het land op om daarna af te dalen naar een sloot en overgaand naar de kweldervlakte.

Dit reliëf is zeer kenmerkend voor het oude landschap en daarom is behoud uitgangspunt.

Reliëf: voorbeeld van bolling op perceel langs de Sânwei

PRINCIPE 7: Kruinige percelen zijn iets bollende akkers omrand met sloten en/of beplanting. Ze zijn ontstaan als gevolg van het landbouwkundig gebruik (rondploegen en bolling voor afwatering). Er is vanuit landschappelijk en cultuurhistorisch oogpunt voorkeur voor handhaven. Bij wijziging van de kavelstructuur is dit evenwel moeilijk uitvoerbaar. Voor met name situaties op de kweldervlakte is voorstelbaar dat met respect aanpassing wordt toegestaan (om die reden ook de koppeling naar A8).

De gebiedscommissie is een onafhankelijk commissie die het initiatief van de boer of een andere initiatiefnemer bekijkt volgens de zeven principes van de landschappelijke kenmerken en de gemeente voorziet van een advies. De commissie bestaat uit minimaal 3 personen en wordt samengesteld op basis van de vraag, maar bevat altijd een onafhankelijk voorzitter (profiel: bestuurder met affiniteit voor agrarisch gebied), cultuurlandschappelijke deskundige. Aangevuld met bijvoorbeeld een landschapsarchitect of een deskundige vanuit het Wetterskip. De initiatiefnemer kan zich laten ondersteunen door een (agrarisch) adviseur. De gemeente is aanwezig als toehoorder en voor eventuele beantwoording van vragen.

Uit het gebiedsproces is de wens naar voren gekomen te werken met een slagvaardige gebiedscommissie. Naast kwaliteit is snelheid is een belangrijk aspect; de commissie komt binnen een beperkt tijdsbestek en een beperkt aantal bijeenkomsten tot haar advies. Bij iedere vraag zal er maatwerk geleverd moeten worden, met als doel om een oplossing te vinden die voor alle partijen bevredigend is. Dat betekent dat de commissie in staat moet zijn om het initiatief van alle kanten en binnen de landschappelijke context te bekijken. Bovenal is het van belang dat de samenstelling en het werk van de commissie kan rekenen op steun van alle betrokkenen.

We volgen daarbij een eenvoudig proces:

• 1.

  Bij een voornemen tot herinrichting/herverkaveling binnen het plangebied, legt de initiatiefnemer de casus voor aan de gemeente bij voorkeur via een vooroverleg.

• 2.

  De gemeente kijkt of er zaken aan de orde zijn waar een aanvullend advies voor nodig is. Daarbij wordt gekeken naar de inhoud van deze notitie;

• 3.

  Is aanvullend advies nodig dan wordt deze voorgelegd aan de gebiedscommissie;

• 4.

  De gebiedscommissie organiseert zo snel mogelijk een bijeenkomst op locatie. Deze bijeenkomst heeft de volgende structuur:

  • a.

    De onafhankelijk voorzitter neemt het voortouw;

  • b.

    De initiatiefnemer licht het planvoornemen toe;

  • c.

    De commissieleden hebben vooraf vanuit hun deskundigheid informatie over het plangebied verzameld en brengen dat naar voren;

  • d.

    De voorzitter beijverd zich om tot een gezamenlijk standpunt te komen en is verantwoordelijk voor het advies;

  • e.

    Het advies wordt ter goedkeuring voorgelegd aan de deelnemers;

  • f.

    Daarna brengt de voorzitter het advies uit aan de gemeente.

• 5.

  De gemeente neemt beslissing op basis van het advies.

De ervaring van werksessies met Nije Pleats (waarbij een vergelijkbaar proces wordt gevolgd) laten zien dat door het gesprek met elkaar te voeren er begrip ontstaat voor elkaars belang en standpunt. Dat leidt vaak tot een gedragen oplossing.

Nb. Onder de Omgevingswet zal de welstandcommissie hûs en hiem waarschijnlijk een bredere rol krijgen. Zij hebben nu geen betrokkenheid, maar het is voorstelbaar dat in de komende jaren een Friese adviescommissie ontstaat – waar welstandscommissie hûs en hiem deel van gaat uitmaken - die breder adviseert over omgevingskwaliteit, waar landschapselementen ook deel van uitmaken. Het is daarbij voorstelbaar dat de rol van de gebiedscommissie daar op den duur belegd wordt zoals nu ook gebeurt bij de Nije Pleats methodiek, of dat leden van een dergelijke adviescommissie zitting krijgen in de gebiedscommissie.