| Organisatie | Soest |
|---|---|
| Organisatietype | Gemeente |
| Officiële naam regeling | Beleidsnota archeologie 2011 |
| Citeertitel | Beleidsnota archeologie 2011 |
| Vastgesteld door | college van burgemeester en wethouders |
| Onderwerp | ruimtelijke ordening, verkeer en vervoer |
| Eigen onderwerp |
Geen
N.v.t.
Datum inwerkingtreding | Terugwerkende kracht tot en met | Datum uitwerkingtreding | Betreft | Datum ondertekening Bron bekendmaking | Kenmerk voorstel |
|---|---|---|---|---|---|
| 07-07-2011 | nieuwe regeling | 28-06-2011 | Ruimte/812569 |
De gemeente Soest heeft een lange en rijke historie. Een deel van dit verleden bevindt zich onder de grond: het archeologisch erfgoed. Dit deel van ons verleden is vrijwel onzichtbaar voor iedereen. Maar onzichtbaar maakt niet onbemind! Daarom heeft de gemeente Soest ervoor gekozen om, in het kader van de Wet op de archeologische monumentenzorg (Wamz, 2007) en de nieuwe Wet ruimtelijke ordening (Wro, 2008), en ter bescherming van haar archeologisch erfgoed, een gemeentelijk archeologiebeleid te formuleren. In de voor u liggende Beleidsnotaarcheologie worden de uitgangspunten en de achtergronden van het nieuwe beleid beschreven. Met de vaststelling van de aangeleverde beleidsregels volgt implementatie van het archeologiebeleid.
Ter onderbouwing van het beleid is in 2008/2009 een bureauonderzoek gedaan naar de archeologische waarden en verwachtingen binnen de gemeente Soest. Dit heeft geresulteerd in het rapport van De Boer e.a.: Een archeologische verwachtings- en beleidsadvieskaart voor de gemeente Soest (RAAP-rapport 1866, Weesp 2010). In deze beleidsnota wordt dit onderzoek toegankelijk gemaakt en omgezet naar beleidsregels voor de diverse archeologische waarden- en verwachtingsgebieden in Soest.
Met voornoemde documenten in huis, is de gemeente Soest in staat om op verantwoorde wijze een gemeentelijk archeologiebeleid te voeren. Hiermee wordt een juiste balans gevonden tussen een goede omgang met het archeologisch erfgoed en andere maatschappelijke belangen die bij planontwikkelingen moeten worden gewogen.
Een woord van dank gaat uit naar Archeologisch Adviesbureau RAAP voor de prettige samenwerking bij het opstellen van de Archeologische Verwachtings- en beleidsadvieskaart voor de gemeente Soest.
Bij het opstellen van deze beleidsnota is dankbaar gebruik gemaakt van diverse gemeentelijke beleidsnota’s, vrijwel allen gebaseerd op het Voorbeeldbeleidsplan gemeentelijke archeologischemonumentenzorg van het Convent van Gemeentelijke Archeologen in Nederland (CGA), dat deel uitmaakt van de handreiking van de VNG1. In onderliggende beleidsnota wordt geregeld verwezen naar het bureauonderzoek van Archeologisch Adviesbureau RAAP2, welke heeft geleid tot het opstellen van de Archeologische Beleidsadvieskaart voor de gemeente Soest.
Deze beleidsnota bestaat uit 3 delen:
DEEL I : Archeologische achtergrond
Het eerste deel van deze nota schetst een archeologische achtergrond van de gemeente Soest. Het gaat in op het Soester bodemarchief en haar karakteristieken middels een beknopte bewoningsgeschiedenis, een uiteenzetting van de diverse archeologische / historische aandachtsgebieden en een kritische kijk op de staat van het archeologische erfgoed in de gemeente. Tevens wordt het archeologiebeleid in verleden, heden en toekomst uiteengezet.
DEEL II: Archeologische beleidsinstrumenten
In dit deel worden de benodigde archeologische beleidsinstrumenten beschreven. Hierbij staan drie belangrijke onderdelen centraal: de Archeologische verwachtings- en beleidsadvieskaart voor Soest, de (regels, toelichting en verbeelding in) toekomstige bestemmingsplannen, en de gemeentelijke Erfgoedverordening.
DEEL III: Archeologische monumentenzorg in de praktijk
Alle relevante facetten van het proces van de archeologische monumentenzorg komen in dit deel aan bod. De inrichting van de beleidsmatige, wetenschappelijke, financiële en communicatieve aspecten van het archeologiebeleid in de gemeente Soest wordt behandeld.
Deze beleidsnota sluit af met het hoofdstuk Aanbevelingen en beleidskeuzes. Hier worden enkele aanbevelingen gedaan met betrekking tot de (toekomstige) beleidskeuzes en tot de gemeentelijke ambities inzake archeologie.
Deel I: Archeologische achtergrond
“Al wie kerken voor God van de grond af opbouwt of kerken die door onverlaten verwoest zijnbegunstigt door ze te herstellen, verwerft zich vermeerdering van zijn aardse welvaart en van zijn verwachting voor de eeuwigheid” 3.
De eerste sporen van het lange en rijke verleden van Soest zijn gevonden in de Lange en Korte Duinen. Ongeveer 11.000 jaar geleden (Midden Steentijd) bevolkten enkele jagersgroepen dit gebied. Hun nalatenschap bestaat uit resten van kampementen, getuige de vuurstenen werktuigjes en resten van haardvuren, die zijn aangetroffen. Van regionaal groot belang zijn de vele grafheuvels in Soest (waaronder het Enghenbergje op de Eng), opgeworpen voor overledenen. Deze dateren variërend uit de Nieuwe Steentijd (5300-2000 v. Chr.) en de Bronstijd (2000-800 v. Chr.). Ze behoren tot een grotere groep van dergelijke grafmonumenten, welke zich uitstrekt over de hoge zandgronden van Rhenen tot Laren in Noord-Holland. Soest vormt hierin het geografische middelpunt.
Het dorp Soest ontstond pas vele eeuwen na deze vroegste bewoners. De eerste boeren vestigden zich mogelijk al in de 7de of 8ste eeuw n. Chr. op de zuidoosthelling van de Engh, een uitloper van de Utrechtse Heuvelrug. Door hier te gaan wonen waren ze beschermd tegen de Zuiderzee, die regelmatig de Eempolder overstroomde. De Engh werd ontgonnen en bemest, zodat deze geschikt werd voor akkerbouw. De kolonie groeide uit tot een klein boerendorp; zo ontstond het middeleeuwse engdorp. De eerste vermelding van het dorp Soest dateert uit 1028.
Toen Soest in de 14de eeuw een zelfstandige parochie werd met een eigen kerkgebouw kwam er ook een eigen kerkhof. In 1470 werd er ook een klooster bij het dorp gesticht: Mariënburg. De eeuwen hierna werden gekenmerkt door invallen en plunderingen van de Spaanse, Franse en Pruisische troepen. In deze periode groeide Soest echter ook; de ene na de andere stenen boerderij werd gebouwd. Ze werden getypeerd door hun grootte, met een brede voorgevel en een stomp dak. Voortkomend uit oude boerderijclusters ontstonden er steeds meer verschillende buurtschappen. Deze zijn nog steeds kenmerkend voor de gemeente Soest.
Ruim honderd eeuwen verleden! Waarvan de sporen zich grotendeels nog in de bodem van onze gemeente bevinden. Voor de meeste perioden uit de geschiedenis en voor de meeste menselijke activiteiten bied het bodemarchief de enige bron van kennis. Van iedereen, zowel burgers als gemeente, mag worden verwacht, dat op een zorgvuldige wijze wordt omgegaan met dit historisch bodemarchief. De gemeente Soest is begonnen met het vormgeven van het gemeentelijk archeologiebeleid. Zij wil hiermee aangeven dat zij uitvoering wil geven aan de nieuwe wetgeving, maar vooral ook, dat zij de waarde van haar gemeentelijk archeologisch erfgoed onderkent en voor de toekomst wil beschermen!
1.1 Aanleiding: Wet op de archeologische monumentenzorg
Door de toenemende bodemverstorende werkzaamheden in Nederland is het bodemarchief in gevaar. Met het van kracht worden van de Wet op de archeologische monumentenzorg (Wamz) per 1 september 2007, onderkent het Rijk dit gevaar en wil het maatregelen treffen om te zorgen dat dit verborgen verleden niet zomaar verdwijnt. De hernieuwde wetgeving - de Wamz is een herziening van de Monumentenwet 1988 - legt een grotere verantwoordelijkheid en een sturende rol neer bij de gemeentelijke overheid. Archeologische waarden en verwachtingen, en de manier om dit te beschermen, moet op verantwoorde wijze worden geïntegreerd in het ruimtelijke beleid.
Uitgangspunt is, dat er op gemeentelijk niveau op verantwoorde wijze hoort te worden omgegaan met het archeologische erfgoed. Een goed beleidsinstrumentarium zorgt voor afgewogen beslissingen van financiële en maatschappelijke aard. Het doorvoeren van deze ontwikkelingen heeft uitwerkingen op gemeentelijk bestuurs- en uitvoeringsniveau. Het is aan de gemeente zelf om in het ruimtelijke beleid een juiste balans te vinden tussen een goede zorg voor het archeologische erfgoed en de diverse andere maatschappelijke afwegingen, die binnen het proces van ruimtelijke ordening moeten worden gemaakt. De gemeente Soest heeft met het vormgeven van haar archeologiebeleid zeker niet alleen plichten, maar ook de mogelijkheid om binnen de wettelijke kaders een eigen koers te varen en keuzes te maken. Deze koers wordt in de beleidsnota archeologie uitgezet.
De gemeente Soest heeft ervoor gekozen om in het kader van de Wamz en de nieuwe Wet ruimtelijke ordening (Wro, 2008) een gemeentelijk archeologiebeleid te formuleren. In de voor u liggende beleidsnota archeologie worden de beleidsuitgangspunten en de achtergronden ervan beschreven. Daarnaast is een instrumentarium aangeleverd dat dient ter implementatie van het beleid. Met het vaststellen van deze beleidsnota archeologie volgt implementatie van het gemeentelijk archeologiebeleid.
1.2 Uitgangspunten voor een nieuw archeologiebeleid
In de Wamz zijn de uitgangspunten van het Europese Verdrag van Malta (1992) voor Nederland nader uitgewerkt. De belangrijkste veranderingen betreffen:
In het nieuwe bestel wordt daarnaast een grotere verantwoordelijkheid en een sturende rol neergelegd bij de gemeentelijke overheid. Met de beleidsuitvoering komt een aantal nieuwe taken op de gemeente af:
De gemeente Soest heeft voor een verantwoord archeologiebeleid een aantal beleidsinstrumenten nodig. Deze stellen de gemeente in staat de vanuit de wetgeving opgedragen taken, maar ook de eigen gemaakte keuzes zo efficiënt mogelijk uit te voeren. Daarnaast, maar zeker niet minder belangrijk, is het voorgenomen beleid erop gericht de cultuurhistorische identiteit van Soest te beschermen en versterken. De benodigde beleidsinstrumenten zijn:
Andere instrumenten die hier, naar wens en ambitie van de gemeente Soest, in de toekomst aan toegevoegd kunnen worden zijn:
De beleidsinstrumenten 2 t/m 4 worden in deel II van deze beleidsnota nader uitgewerkt; de instrumenten 5 t/m 8 in deel III.
Gezien de serieuze financiële en maatschappelijke belangen is het een gemeentebestuur er vanzelfsprekend alles aan gelegen om over een goed beleidsinstrumentarium te beschikken. Hieruit dient te blijken dat alle belangen zijn gezien en gewogen. Uitgangspunt is dat er op gemeentelijk niveau op verantwoorde wijze wordt omgegaan met het archeologische erfgoed. Daarnaast biedt het nieuwe beleid de kans om bij de inwoners van Soest het cultuurhistorisch besef te bevorderen en iets wezenlijks toe te voegen aan de historische identiteit van Soest. Het is aan de gemeente zelf om in het ruimtelijke beleid een juiste balans te vinden tussen een goede zorg voor het archeologische erfgoed en de andere maatschappelijke afwegingen die hierbij moeten worden gemaakt.
In de komende paragrafen wordt een beknopte bewoningsgeschiedenis gegeven van Soest. Deze informatie is afkomstig uit het in 2010 opgestelde bureauonderzoek van RAAP4. Dat onderzoek bevat een actueel en omvattend beeld van het Soester bodemarchief alsook een biografie met betrekking tot de Soester archeologie en historie.
2.1 Bewoningsgeschiedenis van Soest
2.1.1 Vroege Prehistorie (Steentijd: 2,5 miljoen - 4000 jaar geleden)
Enkele van de oudste bewijzen van bewoning in Nederland zijn gevonden in Soest. Dit is niet zo verwonderlijk, aangezien de stuwwallen van de Utrechtse Heuvelrug en het Gooi de langste bewoningsgeschiedenis van ons land hebben. Rondtrekkende groepen prehistorische jagersverzamelaars hebben hier hun primitieve artefacten achtergelaten, zoals vuurstenen vuistbijlen, afslagen en rolstenen. Deze vondsten dateren uit de Vroege-Steentijd. In De Paltz zijn dergelijke vondsten gedaan. Groepjes Neanderthalers maakten in dit gebied jacht op (grote) zoogdieren, zoals het edelhert en de oude bosolifant, en ze verzamelden noten, vruchten en bessen om te overleven.
Deze jagers-verzamelaars leefden in kleine kampementen; een leefwijze die duizenden jaren heeft bestaan. Het bewijs hiervan blijkt ‘slechts’ uit de achtergebleven vuursteenafslagen en (resten van) haardkuilen. Kenmerkend voor de Midden-Steentijd zijn de zogenoemde microlieten: kleine, vaak geometrische stukjes vuursteen die een pijl een harpoenachtige functie gaven, wanneer ze in een serie vlak onder de punt geplaatst werden. Het voordeel van zulke pijlen of harpoenen was dat wanneer één microliet stuk ging, het wapen nog wel effectief was. Daarnaast maken ze bloederige wonden waardoor aangeschoten wild makkelijker terug te vinden was. Behalve uit deze microlieten bestond de uitrusting van de jagers-verzamelaars ook uit vuurstenen kern- en/of afslagbijlen. Deze zullen gebruikt zijn voor (zwaardere) houtbewerking, zoals het kappen van bomen en het uithollen ervan voor de vervaardiging van boomstamkano’s.
Behalve vuursteenvondsten en houtskoolconcentraties (van haardkuilen) hebben de kampementen nauwelijks sporen achtergelaten in de bodem. Toch zijn uit de gemeente Soest meerdere vondsten bekend uit de Steentijd. Verschillende clusters artefacten die duiden op de aanwezigheid van kampplaatsen zijn aangetroffen in de Lange en Korte Duinen en in het Eemland. Het is goed mogelijk dat binnen de stuifzandgebieden en op de dekzandruggen en -flanken in de gemeente nog vele restanten van dergelijke vindplaatsen aanwezig zijn.
2.1.2 Late Prehistorie (Bronstijd, IJzertijd en Romeinse Tijd: 2000 v. Chr. - 450 n. Chr.)
In de periode volgend op de Steentijd, de Bronstijd (2000-800 v. Chr.), trokken veel bewoners weg uit deze regio. Door het kappen van bossen en intensieve veeteelt waren de eerste heidevelden en kleinschalige zandverstuivingen ontstaan, waardoor hun akkerarealen uitgeput waren geraakt. In de lager gelegen delen van de gemeente was daarnaast mogelijk al sprake van veenvorming.
In de Late Bronstijd veranderde het begravingsritueel. Waar tot voor toen de doden werden begraven (inhumatie), kwam nu de gewoonte in zwang om de doden voorafgaand aan de begrafenis te cremeren. In veel gevallen werden uit de overblijfselen van de brandstapel verzamelde menselijke botresten in een urn aan de aarde toevertrouwd, waarna het geheel door een heuveltje werd afgedekt. Ook werden de bestaande (oudere) grafheuvels voor meerdere bijzettingen gebruikt. Deze gewoonte zette zich voort tot in de IJzertijd (800-15 v. Chr.) en Romeinse tijd (15 v. Chr.-450 n. Chr.). De bekende grafheuvels in de gemeente Soest hebben een datering uiteenlopend van Late Steentijd tot en met Vroege IJzertijd.
Vooralsnog zijn bewoningsresten uit de Brons- en IJzertijd niet bekend in de gemeente Soest. Aangezien er in Soest veel grafheuvels liggen, moet er vanzelfsprekend ook bewoning zijn geweest! Bewoningsresten uit deze perioden worden verwacht op de huidige (grotendeels) bebouwde eng van Soest en mogelijk ook op de flanken van de stuwwal in het zuiden van de gemeente.
Gedurende de Romeinse Tijd maakte Soest geen deel uit van het Romeinse Rijk, maar lag het net benoorden het grensgebied. Van bewoning in deze periode zijn in Soest tot op heden geen aanwijzingen aangetroffen. In de 4de en 5de eeuw n. Chr. was het stuwwallengebied mogelijk een belangrijke schakel tussen de Germaanse stammen in het noorden en het wegkwijnende Romeinse Rijk in het zuiden. Aanwijzingen voor bewoning in deze periode zijn schaars in deze regio en tot op heden niet aangetoond in Soest. Het weinige archeologisch onderzoek dat gedaan is op de stuwwallen, is hier zeker debet aan.
2.1.3 Vroege en Late Middeleeuwen (450 - 1500 n. Chr.)
De oudst bekende schriftelijke bron die betrekking heeft op het grondgebied van Soest dateert uit de 8ste eeuw. In het jaar 777 schonk Karel de Grote een groot koninklijk domein, waarvan de 'villa Lisiduna' (het huidige Oud-Leusden, langs de Rijksweg A28) het centrum vormde, aan de bisschoppelijke Sint Maartenskerk in Utrecht. De villa omvatte 'gronden, hoeven, huizen, gebouwen, horigen, bossen en velden, weiden en hooiland, water en beken', onder meer langs de rivier de Eem. Tegelijk met de villa Leusden werden ook vier foreesten aan de Sint Maartenskerk geschonken: Hengistscoto, Fornhese, Mocoroht en Widoc of Wido. Dit waren grondgebieden buiten het gebied van de villa die op andere wijze werden geëxploiteerd. Meest aannemelijk is dat het grondgebied van de huidige gemeente Soest deel uitmaakte van het foreest Fornhese.
In de Vroege Middeleeuwen was het akkerareaal nog vrij beperkt, maar dit groeide aanzienlijk naar mate de bevolking toenam. Hierop werd meer graasgebied gecreëerd, waarbij bossen werden gekapt en heidevelden werden aangelegd. Waarschijnlijk begon men in de Late Middeleeuwen (1000-1500 na Chr.) met systematische plaggenbemesting. Hierdoor ontstonden plaggenbodems, die vruchtbaarder waren en het vocht beter vasthielden dan de zandgronden. De Eng is hier een goed voorbeeld van. De ontginning van de hoger gelegen gebieden op de Utrechtse Heuvelrug was al vóór 800 n. Chr. begonnen. Door de uitputting van de grond op de stuwwal en de groei van de bevolking trok men in de 10de eeuw ook naar lager gelegen gebied. Zo is in 950-975 ook het land tussen de Grote en Kleine Melm aangepakt. Dit lijkt deel te zijn geweest van een grotere onderneming aan beide zijden van de Eem. Aan de oostzijde van de Eem (Amersfoort) liggen op heuveltjes oude boerderijen die hun oorsprong mogelijk al in deze tijd hebben.
Het lager gelegen veenlandschap veranderde ook met de komst van de eerste ontginners. In de Late Middeleeuwen heeft men de natte veen- en broekgebieden rond Soest verdeeld onder de gerechtigden, en ontgonnen. Enerzijds, omdat er meer landbouwgrond nodig was, anderzijds voor de turfwinning. Hiervoor was het eerst nodig om deze natte gebieden te ontwateren, waartoe een stelsel werd aangelegd dat op de Eem afwaterde. Binnen de ontginningseenheden werden, in de afwateringsrichting, parallelle sloten gegraven. Hierdoor ontstond in deze gebieden de nog altijd herkenbare strokenverkaveling met smalle langgerekte percelen.
De eerste zandverstuivingen - door uitputting van landbouwgrond - kwamen mogelijk al in de Late Steentijd voor. Het waren echter vooral de middeleeuwse ontwikkelingen die hun stempel op het landschap drukten. Door een sterke toename van de bevolking en de hiermee gepaard gaande ontginningen, intensieve ontbossing (ten behoeve van de ijzerindustrie), overbeweiding en plaggen steken, raakten veel gronden uitgeput en verdween de vegetatie. Voorbeelden hiervan zijn de Lange en Korte Duinen in Soest, maar ook de Leusderheide in Leusden. De aanwezigheid van stuifzandcomplexen in Soest wijst erop dat de akkers en heidevelden soms te intensief werden gebruikt. Kennelijk hadden ze na begrazing, afbranden of plaggensteken niet voldoende de tijd gekregen om te herstellen. Hierdoor raakten de relatief arme zandgronden snel uitgeput en verdween de vegetatie, met zandverstuivingen als gevolg.
De oudst bekende nederzetting in Soest waarvan de oorspronkelijke naam nog bekend is, is Hees. Deze naam werd in het jaar 838 vermeld in verband met schenkingen van de Utrechtse bisschop aan een zekere graaf Rodgar. De graaf kreeg in Hees de beschikking over een horige familie met alle bijbehorende gebouwen en landerijen. De nederzetting Hees bevond zich hoogstwaarschijnlijk bij Den Dolder, ter hoogte van de huidige gemeentegrens tussen Soest en Zeist.
In 2004-2005 is op het bedrijventerrein Fornhese in de gemeente Zeist een gedeelte van een laat-middeleeuwse nederzetting (11de-12de eeuw) opgegraven, waarbij ook resten van akkerlagen, karrensporen, zandwinningsgaten en een ronde palenconfiguratie zijn aangetroffen. Deze bewoningssporen worden toegeschreven aan de nederzetting Hees. De nederzetting heeft zich voortgezet in noordelijke en oostelijke richting. In 2001 zijn ook op het grondgebied van de gemeente Soest mogelijke sporen van de middeleeuwse nederzetting aangetroffen. Behalve het akkerland op de HezerEng hoorde ook het noordelijk daarvan gelegen Hezerveen of Laag Hees bij de nederzetting.
De nederzetting en de eng van Soest zijn gesitueerd op een stuwwal, bekend als de Engeberg en de Lazarusberg. De oude kern van de nederzetting werd gevormd door de Kerkebuurt, die aan weerszijden werd ingesloten door een langgerekt lint van boerderijen. Het dorp lag langs de zuidoostelijke begrenzing van de Soester Eng. De meeste boerderijen in het dorp lagen ten noorden van de Oude Kerk, tussen de huidige Lange- en Korte Brinkweg en de (voormalige) Rijksstraatweg of Bovenweg. Het terrein tussen deze wegen werd van oudsher aangeduid als de 'brink'. Deze brink schijnt oorspronkelijk een gemeenschappelijke open grasvlakte te zijn geweest, die in gebruik was voor het grazen van vee dat men dicht bij huis wilde hebben en de opslag van onder andere turf, hooi en mest.
Ten oosten van Soest is op het huidige grondgebied van de gemeente nog een derde middeleeuwse ontginningseenheid ontstaan: De Birkt. Een theorie is, dat de ontginning van De Birkt later moet hebben plaatsgevonden dan de ontginningen in de 10de eeuw. Het vermoeden is wel dat de ontginningen hier al vroeg zullen hebben plaatsgevonden, omdat de oudste zeven hoeven van Soest ook in deze omgeving lagen. In de 14de eeuw bestond het grondgebied van De Birkt voornamelijk uit lager gelegen broekgronden langs de Eem en voor een klein deel uit bossen en heidevelden op de stuwwal tussen Amersfoort en Soest.
2.1.5 Nieuwe Tijd (1500 tot heden)
Als gevolg van houtkap, ontginningen en overbeweiding nam de hoeveelheid bos op de Utrechtse Heuvelrug in de loop van de Late Middeleeuwen en de Nieuwe Tijd verder af. Tegen het einde van de 18de eeuw was vrijwel de gehele Utrechtse Heuvelrug ontbost en bestond het landschap hier uit uitgestrekte heidevelden en zandduinen. De introductie van de kunstmest aan het einde van de 19de eeuw maakte de functie van heidevelden als weidegebied en plaggengrond overbodig. Veel heidegebieden konden nu worden ontgonnen tot landbouwgrond. Op de Utrechtse Heuvelrug, waar de bodem minder geschikt was voor akkerbouw, werden veel heidevelden omgezet in bos.
In de gemeente Soest is het merendeel van de heidegebieden in de loop van de 20ste eeuw met bos beplant. In dezelfde periode ondergaat de landbouw een sterke modernisering en schaalvergroting. Veel kleinere boeren moesten hierdoor hun bedrijf beëindigen. Bovendien werd veel cultuurgrond opgegeven als gevolg van de sterke uitbreiding van de bebouwing. Het aantal boerenbedrijven in de gemeente is daardoor in de 20ste eeuw sterk afgenomen. In de periode 1977-2007 is de ruilverkaveling Eemland uitgevoerd, die ook het gebied met broekontginningen langs de Eem omvatte. Hierbij zijn percelen samengevoegd, boerderijen verplaatst en nieuwe wegen aangelegd. In hoofdzaak is het oorspronkelijke verkavelingspatroon gehandhaafd.
2.2 Beschermde dorpsgezichten Soest
De gemeente Soest beschikt over één rijksbeschermd dorpsgezicht5 en acht gemeentelijk beschermde dorpsgezichten.6
2.2.1 Rijks beschermd dorpsgezicht
In 1966 heeft het Rijk in Soest een beschermd dorpsgezicht aangewezen rond de Oude Kerk: de Kerkebuurt. De Kerkebuurt in Soest is een kleine historische kern. Een van de meest karakteristieke panden hier is het voormalige Oude Mannen en Vrouwenhuis, uit 1782. Het hoogteverschil en de afleesbaarheid van de cultuurhistorische ontwikkeling maken de Kerkebuurt tot een karakteristieke plek in Soest. De forse oude boomgroepen en in niet mindere mate de hagen, dragen eveneens bij aan de karakteristiek, vooral doordat ze opvallend in het zicht liggen.
Doordat het beschermde dorpsgezicht vanaf de Torenstraat als onderbreking in de rijkswegbebouwing en begeleiding met bomen duidelijk opvalt en duidelijk lager ligt, wordt de identiteit van de Kerkebuurt benadrukt.
2.2.2 Gemeentelijk beschermde dorpsgezichten
Een zone van de Soester brink, globaal begrensd door de Korte Melmweg, de Lange Brinkweg, de Korte Middelwijkstraat en het Kerkpad NZ/ZZ. Het gebied vormt een overgangszone tussen de bouwlanden van de Eng en de graslanden van de Eempolder en vormde de langgerekte voormalige brink van Soest. In het zuiden grenst het gebied aan de Kerkebuurt. Een nauwkeurige lokalisering van het gebied werd aangetroffen in een document uit 1557. Gezien de structurele gaafheid van het gebied met de hierin nog aanwezige boerderijen moet het als cultuurhistorisch waardevol worden aangemerkt.
Het betreft hier het belangrijkste restant van de Soester Eng. Dit nagenoeg onbebouwde gebiedbezit nog het agrarische karakter en is van grote cultuurhistorische betekenis voor de identiteit van Soest. De verkaveling dateert uit de Vroege Middeleeuwen. Het restant van de Soester Eng, als hoger gelegen open bouwland doorsneden door enige landelijke wegen met het Enghenbergje als hoogste punt, bezit naast haar eigen cultuurhistorische waarden nog een aantal waardevolle relaties met de omgeving. Genoemd in dit verband wordt het zicht vanaf de Eng op de Kerktoren, de relatie tussen de Enggrond en Soest-Zuid en die tussen het Enghenbergje en de Lazarusberg.
Naast de boerderijstrook langs het Kerkpad wordt een dergelijke situatie eveneens aangetroffen langs de Birkstraat. Deze strook kan als de meest gave concentratie van boerderijen worden beschouwd, gekarakteriseerd door monumentale boerderijen en oprijlanen. Bij enkele boerderijen zijn de schaapskooien nog aanwezig die in relatie staan tot de in deze omgeving vroeger aanwezige heidevelden. Het gebied heeft een open agrarisch karakter. Mede omdat door de recente ruilverkaveling in dit gebied het agrarische gebruik en dito bestemming van een aantal percelen is beperkt, moet een verdere teloorgang van dit gebied worden voorkomen. Ruimtelijk is de grens van het te beschermen gebied vastgesteld op een afstand van 250m. uit het hart en evenwijdig aan de Birkstraat.
De Paltas, de Kleine Paltz en een gebied met grafheuvels gelegen ten zuiden van de spoorlijn Amersfoort Utrecht
Het landgoed de Paltz werd vroeger de "Grote Eng" genoemd, maar komt op een kaart uit 1698van du Roy voor als "Hoogh Hees". Het heeft dan nagenoeg dezelfde omtrek als de huidige Paltz en vormt een soort enclave in het woeste heide- en duingebied uit die tijd. De structuur van de verkaveling van de landbouwgronden met een vijftal hofsteden is nog steeds herkenbaar binnen het rechte lanenstelsel. De naam Paltz is van Duitse oorsprong. In 1874 liet Copijn er een landschapspark aanleggen met bijzondere boomsoorten waaronder een sequoia en andere waardevolle elementen. Aansluitend wordt ten oosten van de Soesterbergsestraat een gebied van cultuurhistorische waarde aangetroffen waarin grafheuvels zijn gesitueerd.
Het landgoed Pijnenburg en Op Hees
De kaart geeft nog exact het gebied aan dat in opdracht van de St. Paulus abdij van Utrecht vanaf 1399 is verkaveld als veen-ontginningsgebied met als basis de Zoom. De 14de eeuwse strokenontginning is nagenoeg geheel in tact. Het veengebied dat vroeger Laag Hees werd genoemd, werd verdeeld in 6 hoeven. Op de kaart van du Roy uit 1698 wordt de strokenontginning parallel aan de Wieksloterweg en de 6 hofsteden bij de Zoom aangegeven. In de 18de eeuw komt het gebied in bezit van de eigenaar van Pijnenburg die er gedeeltelijk parkbos van maakte. Ook het Spiehuis (op een wigvormig perceel), stamt uit die tijd.
Een voor de nederzettingshistorie van Soest zeer belangrijke plaats, aangelegd als los- en laadplaats ten behoeve van het vervoeren van turf afkomstig uit het Soesterveen.
Gebied begrensd door de Praamgracht met bebouwing die van waarde is als voorbeeld van de oude bebouwing binnen de grenzen van het landgoed Pijnenburg. Aan de Jachthuislaan (voorheen Beckeringhstraat) ligt nog de buitenplaats in landschapsstijl, de Eikenhorst, welke oorspronkelijk uit 1745 dateert.
Omgeving Egghermonde, Oude Tempel, het Cenakel en het Kontakt der Kontinenten
Aaneengesloten reeks van buitenplaatsen, aangelegd op de midden 17de eeuwse vakkenverkaveling van de Amersfoortsestraat. Deze buitenplaatsen vormen tezamen het belangrijkste cultuurhistorisch waardevolle gebied in Soesterberg. Bij het landhuis Egghermonde is de oorspronkelijke tuinaanleg herkenbaar, op het terrein van het Cenakel en het Kontakt der Kontinenten is de lanenstructuur met oude bomen herkenbaar die vroeger deel uitmaakte van de buitenplaats op deze plek.
Het is gebruikelijk dat aangewezen beschermde dorps- en stadsgezichten in bestemmingsplannen een dubbelbestemming uit de hoofdgroep ‘Waarde’ krijgen. In de regels van het bestemmingsplan kan vervolgens worden aangesloten op het Aanwijzingsbesluit waarin de cultuurhistorische en ruimtelijke waarden van de bebouwing en het gebied gelegen binnen de grenzen van het beschermd dorps- of stadsgezicht zijn opgenomen. In een bestemmingsplan kunnen voor beschermde dorps- en stadsgezichten verdergaande regelingen ter bescherming van de cultuurhistorische waarden worden opgenomen dan in een ‘gewoon’ bestemmingsplan. Het staat gemeenten vrij in bestemmingsplannen een beschermende regeling voor de door zichzelf aangewezen beschermde gezichten op te nemen, dit op basis van de eigen monumentenverordening. Op de verbeelding, in de toelichting en in de regels van een bestemmingsplan dienen beschermde dorpsgezichten te worden opgenomen en beschreven.
Vanuit de bescherming voor het archeologisch erfgoed kunnen voorwaarden aan de sloopvergunning (als onderdeel van een omgevingsvergunning) binnen een Rijksbeschermd dorpsgezicht gekoppeld worden.7
2.3 Staat van het bodemarchief
Met name in de afgelopen honderd jaar heeft het bodemarchief het zwaar te verduren gehad. Door de bouw van woningen en bedrijven, ontgrondingen, egalisatie en de aanleg van infrastructuur zijn veel archeologisch resten verstoord of mogelijk zelfs geheel verloren gegaan. Het is daarom belangrijk dat het overgebleven bodemarchief goed in kaart wordt gebracht en (waar nodig) beschermd wordt.
De precieze omvang van de schade aan het bodemarchief is op voorhand moeilijk in te schatten. Uit veel archeologische onderzoeken is gebleken dat zelfs na grootschalige (ondiepe) ontgrondingen, infrastructurele werkzaamheden of de sloop van een fabriek of woning nog archeologische resten op die locaties in de bodem aanwezig zijn. De mate waarin dergelijke ingrepen in het recente verleden van invloed zijn geweest op archeologische resten, hangt sterk af van de verstoringsdiepte, funderingswijze van het (gesloopte) bouwwerk, de aan- of afwezigheid van onderkeldering etc.
Tijdens archeologische plantoetsing zal dergelijke informatie zoveel mogelijk moeten worden meegenomen én meegewogen, om te bepalen of archeologisch veldonderzoek op een locatie nog voldoende informatie kan opleveren. Op voorhand is het onmogelijk om op perceelsniveau voor de hele gemeente vast te stellen in hoeverre recente bodemingrepen de archeologische resten al geheel vernietigd zullen hebben. Op de archeologische beleidsadvieskaart zijn daarom slechts de zones waarvan bekend is dat er grootschalige ontgrondingen of afgravingen (bijv. waterpartijen) hebben plaatsgevonden gekarteerd als ‘Gebied zonder archeologische waarde of verwachting’.
Op bepaalde plaatsen in de gemeente is juist een beschermende ophogingslaag aanwezig, zoals het plaggendek op de Soester Eng, of de stuifzandgebieden van de Lange en Korte Duinen. Deze antropogene of natuurlijke lagen hebben een conserverende werking op de onderliggende archeologische resten.
Het bepalen van de staat van het bodemarchief blijft hiermee vaak perceelsgebonden maatwerk. Historische gegevens als luchtfoto’s, hoogtekaarten, milieuonderzoeken, oude bouwtekeningen, ontgrondingsgegevens e.d. geven allemaal een beter inzicht in de staat van de bodem en de potentieel aanwezige archeologische resten. Alvorens bij bodemingrepen (boven de gestelde ondergrenzen, zie verder) bepaald wordt of archeologisch onderzoek noodzakelijk is, worden deze gegevens - indien aanwezig - geraadpleegd.
3.1 Het archeologiebeleid tot op heden
Tot voor kort werd, bij gebrek aan een nader uitgewerkt en vastgesteld eigen archeologiebeleid, in de gemeente Soest aangesloten bij het provinciaal en rijksbeleid. Hierbij werden de vrij grofmazige en verouderde landelijke Indicatieve Kaart Archeologische Waarden (IKAW) en de provinciale Archeologische Monumentenkaart (AMK) gebruikt om de archeologisch waardevolle (verwachtings) gebieden in de bestemmingsplannen op te nemen. De provincie vervulde met behulp van deze instrumenten een belangrijke toezichthoudende en toetsende rol bij nieuwe bestemmingsplannen en vrijstellings- en wijzigingsbesluiten ex artikelen 11 en 19 van de WRO, alsmede bij het verlenen van vergunningen voor ontgrondingen. Inmiddels ligt deze verantwoordelijkheid geheel bij de gemeente zelf.
3.2 Een nieuw nationaal archeologiebeleid
Op 16 april 1992 werd in Valletta, de hoofdstad van Malta, het Europees Verdrag inzake debescherming van het archeologische erfgoed ondertekend. Nederland heeft dit Verdrag van Malta ook ondertekend. Ruim twee jaar later, op 25 mei 1995, is het verdrag in werking getreden. Het Verdrag van Malta is de opvolger van een eerder Europees verdrag uit 1969, waarin vooral de bescherming van archeologische monumenten werd geregeld. Uitgangspunt van het nieuwe verdrag is, dat het archeologische erfgoed al voordat het tot monument is verklaard, integrale bescherming nodig heeft en krijgt. De implementatie van het Verdrag van Malta in onze nationale wetgeving heeft plaatsgevonden in de Wet op de archeologische monumentenzorg (Wamz), die op 1 september 2007 in werking is getreden. Dit is een herziening van de Monumentenwet 1988.
Middels de invoering van de Wamz zijn de uitgangspunten van het Verdrag van Malta voor Nederland nader uitgewerkt. De drie meest ingrijpende punten uit dit verdrag worden hieronder kort uiteengezet:8
Voordat een bodemverstoring plaatsvindt, dient aangetoond te worden dat de archeologische resten in de bodem niet (onevenredig) worden geschaad. Blijkt uit de resultaten van een (bureau)onderzoek, dat waardevolle sporen in de bodem aanwezig zijn, dan moet de gemeente een belangenafweging maken. Een initiatiefnemer kan, gelet op het groot wetenschappelijk belang van de aanwezige archeologische resten, door de gemeente gevraagd worden om zijn bouwplannen aan te passen (in-situ behoud). Meestal zullen de archeologische resten echter door middel van een archeologische opgraving veilig gesteld moeten worden (ex-situ behoud).
Indien behoud in-situ niet mogelijk is, dan moeten de archeologische waarden veiliggesteld worden middels een opgraving. De Wamz kent het veroorzakersprincipe: ‘de verstoorder betaalt’. Dit betekent, dat een initiatiefnemer (vergunningaanvrager) de kosten dient te dragen van de aanpassing van zijn plannen of van het archeologisch (voor)onderzoek.
De Wamz is een wijzigingswet waarmee niet alleen de Monumentenwet uit 1988 is aangepast, maar ook de Ontgrondingwet, de Wet milieubeheer, de Woningwet en de Wet ruimtelijke ordening. De nieuwe wet gaat ervan uit dat bij het maken van plannen rekening gehouden wordt met aanwezige danwel te verwachten archeologische monumenten.9 Daarom is voorgeschreven dat bij het maken van een bestemmingsplan de archeologische belangen worden afgewogen. Het gaat dus niet alleen maar om documentatie op het moment dat er iets wordt verstoord, maar om de afweging vooraf. Aan elk bestemmingsplan moet daarom een paragraaf worden toegevoegd waar in staat op welke plaatsen sprake is van (verwachte) archeologische waarden en hoe daarmee omgegaan dient te worden.10 In navolging hierop kan de gemeente een goedgekeurd archeologisch onderzoeksrapport verlangen als voorwaarde tot het verkrijgen van een omgevingsvergunning. Deze koppeling is logisch, omdat in het proces van de ruimtelijke ordening immers besluiten worden voorbereid, die verstrekkende gevolgen hebben voor het archeologische bodemarchief: bijvoorbeeld de bouw van woningen of bedrijfsgebouwen, de aanleg van infrastructuur of de inrichting van natuurgebieden.
3.2.2 Wettelijke onderzoeksplicht
De wettelijke ondergrens voor het in een bestemmingsplan, beheersverordening of omgevingsvergunning verplicht stellen van archeologisch onderzoek bij bodemingrepen bedraagt 100 m2.11 Door het hanteren van de IKAW is het vaak niet duidelijk of het zinvol, dan wel noodzakelijk is, om in bepaalde gebieden archeologisch onderzoek verplicht te stellen. Nadeel van deze werkwijze is, dat, gelet op het globale karakter van de IKAW, archeologische belangen bij bouwplannen zwaarder worden meegewogen, dan wanneer deze belangen worden meegewogen op basis van een kaart op gemeentelijke schaal. Er zou vaker onderzoek moeten plaatsvinden.
Hierop heeft de gemeente Soest in 2008 opdracht gegeven tot het laten ontwikkelen van een Gemeentelijke archeologische beleidsadvieskaart met voorschriften ten behoeve van de archeologische monumentenzorg. Deze kaart en het bijbehorende rapport zijn in het voorjaar van 2010 opgeleverd.12 Deze kaart, die de gemeente indeelt in zones met archeologische waarden en verwachtingen, stelt de gemeente in staat gefundeerd af te wijken van de wettelijke ondergrens van 100m2.13
Kleinschalige ingrepen kunnen zo in bepaalde zones worden vrijgesteld van de verplichtingen van ‘Malta’. Wat verantwoord kan worden vrijgesteld is afhankelijk van de archeologische waarde of verwachting, en verschilt dus per gebied. Op basis van de kennis over de spreiding en intensiteit van vondsten wordt in Soest voor sommige gebieden een strengere norm voorgesteld dan de wet als richtlijn (100m2) stelt. In andere gebieden wordt een minder strenge norm voorgesteld. Zie hiervoor paragraaf 4.2.
3.2.3 Nieuwe gemeentelijke taken
In Nederland worden de meeste beslissingen over de ruimtelijke inrichting genomen op gemeentelijk niveau. Begrijpelijk is dan ook dat in het nieuwe bestel (Wamz, Wro) de meeste taken en bevoegdheden zijn verschoven naar dat gemeentelijke niveau. Nieuw is dat gemeenten de rol krijgen van bevoegd gezag. De gemeentelijke zorg voor het bodemarchief is hiermee niet meer vrijblijvend, maar een (verplichte) verantwoordelijkheid. De gemeente zal dus bij ruimtelijke plannen ervoor moeten zorgen dat de archeologische belangen bekend zijn en dat deze zorgvuldig worden meegewogen in een afwegingsproces met andere (maatschappelijke, sociale, economische, ecologische) belangen.
In hoofdlijnen betekent dit het volgende voor iedere gemeente:
3.3 Realisatie van het gemeentelijk archeologiebeleid van Soest
Sinds de inwerkingtreding van de Wamz heeft de gemeente Soest diverse stappen ondernomen om tot een beter gemeentelijk archeologiebeleid te komen. De aanzet vond in 2008 plaats met de opdracht tot het vervaardigen van een Gemeentelijke archeologische beleidsadvieskaart met voorschriften ten behoeve van de archeologische monumentenzorg (zie hoofdstuk 4). In de jaren erna kreeg het nieuwe beleid steeds meer vorm, mede door het aansluiten bij een regioverband.
3.3.1 Samenwerking met buurgemeenten
De gemeente Soest ligt in een landschappelijk regio die de gemeentegrenzen overschrijdt. De stuwwal, zandgronden en het Eemdal zijn niet alleen kenmerkend voor Soest, maar (deels) ook voor Amersfoort, Bunschoten en Leusden. Deze gemeenten hebben daardoor een hoge mate van overeenkomstigheid van archeologische waarden en verwachtingen. Dit is een belangrijke basis voor samenwerking en kennisdeling, en ook bij het opstellen van een archeologiebeleid. Op 26 augustus 2009 is middels een Raamovereenkomst Archeologie de regionale samenwerking met het Centrum voor Archeologie (CAR) van de gemeente Amersfoort bezegeld. De gemeenten Leusden en Bunschoten waren eerder al een dergelijke overeenkomst met het CAR aangegaan.
3.3.2 Startnotitie archeologie
Op 8 juli 2010 heeft de gemeente Soest het CAR opdracht gegeven tot het opstellen van een Startnotitie Archeologie. In deze notitie werden drie varianten (scenario’s) om het gemeentelijk archeologiebeleid van Soest gestalte te geven voorgesteld. In de collegevergadering van 26 oktober 2010 is ingestemd met het voorgestelde scenario 2, waarmee tevens opdracht werd verstrekt tot het opstellen van deze beleidsnota.
Uitgaande van het bovengenoemde scenario 2 heeft de gemeente Soest voor een verantwoord archeologiebeleid een aantal beleidsinstrumenten nodig. Deze stellen de gemeente in staat de vanuit de wetgeving opgedragen taken, maar ook de eigen gemaakte keuzen zo efficiënt mogelijk uit te voeren. Daarnaast, maar zeker niet minder belangrijk, is het voorgenomen beleid erop gericht de cultuurhistorische identiteit van Soest te versterken. De beleidsinstrumenten worden in deel II en III van deze beleidsnota nader uitgewerkt.
Deel II: Archeologische beleidsinstrumenten
II-4 Archeologische verwachtings- en beleidsadvieskaart
De onderbouwing voor het archeologiebeleid van Soest vormt het bureauonderzoek van RAAP14. Uit dit onderzoek zijn diverse kaarten en een begeleidend rapport voortgekomen. De vervaardigde kaarten zijn een:
In het bijbehorende rapport wordt een landschappelijk, archeologisch en historisch overzicht gegeven van Soest. Daarnaast wordt een inhoudelijke onderbouwing gegeven voor het toekennen van de archeologische waarden en verwachtingen aan de diverse zones binnen de gemeenten, op de beleidsadvieskaart. De archeologische verwachtings- en beleidsadvieskaart vormen hiermee de belangrijkste eindproducten van het door RAAP uitgevoerde bureauonderzoek. Deze kaarten vormen de basis van het toekomstige toetsingskader voor planbeoordeling en verdienen daarom extra uitleg.
4.1 Samengestelde archeologische verwachtingskaart
De basis voor de Samengestelde archeologische verwachtingskaart wordt gevormd door de ‘onderliggende’ kaarten (kaarten 1 t/m 3; zie boven). Op de kaart zijn archeologische waarden en verwachtingen opgenomen. De bekende archeologische waarden zijn locaties en gebieden waar archeologische resten daadwerkelijk zijn aangetoond, zoals AMK-terreinen (monumenten), buitenplaatsen en bijzondere vindplaatsen. Daarnaast is er de categorie van de archeologische verwachtingszones. Deze verwachtingszones gelden voor twee archeologische hoofdperioden; die van de jagers-verzamelaars en van de (prehistorische) landbouwers (zie paragraaf 2.1).
De archeologische verwachtingskaart is voor een groot deel gebaseerd op de opbouw van het landschap. De reden hiervoor is dat de verspreiding van archeologische vindplaatsen een duidelijk verband heeft met de landschappelijke gesteldheid. De samenhang tussen landschappelijke kenmerken en archeologische vindplaatsen is met name gebaseerd op de voorkeur voor vestigingslocaties (in een bepaalde periode) binnen bepaalde landschapstypen. Dit geldt vooral voor agrarische gemeenschappen. Door gebruik te maken van archeologische kennis over locatiekeuzefactoren in het verleden en de geologische, bodemkundige en waterhuishoudkundige kenmerken van het landschap, is een duidelijk onderscheid te maken tussen de verschillende waarden- en verwachtingsgebieden.
Afbeelding 1: De Samengestelde archeologische verwachtingskaart van de gemeente Soest door RAAP (versie maart 2010).
De archeologische verwachtingskaart maakt voor zowel het bebouwde als landelijke grondgebied van Soest inzichtelijk waar archeologische resten zich (kunnen) bevinden. De kaart biedt hiermee een actueel overzicht van de stand van kennis van het gemeentelijk bodemarchief.
4.2 Totstandkoming Archeologische beleidsadvieskaart gemeente Soest
De archeologische verwachtingskaart met waarden en verwachtingen vormde de basis voor een eerste versie van de Archeologische beleidsadvieskaart met voorschriften ten behoeve van de archeologische monumentenzorg door RAAP.15
De gemeente is verdeeld in waarde- en verwachtingsgebieden. De waardegebieden betreffen de Archeologische Rijksmonumenten, de grafheuvels en de overige gebieden met een hoge archeologische waarde. De verwachtingsgebieden zijn verdeeld in de categorieën hoog, middelmatig, laag, of onbekend. Deze zones hebben hiermee verschillende implicaties:
in zones met een lage archeologische verwachting wordt de kans op het voorkomen van archeologische vindplaatsen respectievelijk klein of zeer klein geacht. Wel dient opgemerkt te worden dat de aanwezigheid van archeologische resten niet kan worden uitgesloten (de reeds bekende vindplaatsen in deze eenheden bewijzen dit);
in zones met een onbekende archeologische verwachting zijn te weinig gegevens voorhanden om tot een betrouwbare archeologische verwachting te komen.16
Afbeelding 2: De Archeologische beleidsadvieskaart met voorschriften ten behoeve van de archeologische monumentenzorg van de gemeente Soest door RAAP (versie maart 2010).
In afwachting van het bestuurlijk vaststellen van de beleidsadvieskaart is al enkele maanden gewerkt met deze kaart bij het ontwerpen van bestemmingsplannen. In deze periode zijn door de gemeente Soest en het CAR enkele onvolkomenheden ontdekt in de kaart. Tevens is kritisch gekeken naar het voorgestelde beleid. Hierop zijn door het CAR enkele wijzigingen voorgesteld en verwerkt.17 Hieronder volgen puntsgewijs de aanpassingen aan de (legenda van de) beleidsadvieskaart, begeleid door een uitsnede uit de kaart met het betreffende wijzigingsvoorstel:
Rijksmonumenten: Bij bodemingrepen een Monumentenvergunning aanvragen bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.
AWG 1: Bodemingrepen vermijden. Bij bodemingrepen geldt een archeologische onderzoeksplicht.
AWG 2: Bij bodemingrepen dieper dan 30cm en groter dan 50m2 geldt een archeologische onderzoeksplicht.
AWV 1: Bij bodemingrepen dieper dan 30cm en groter dan 100m2 geldt een archeologische onderzoeksplicht.
AWV 2: Bij bodemingrepen dieper dan 30cm en groter dan 500m2 geldt een archeologische onderzoeksplicht.
AWV 3: Bij bodemingrepen dieper dan 30cm en groter dan 10.000m2 geldt een archeologische onderzoeksplicht.
Afwijkend archeologie beleid: Bij plantoetsing binnen zone Vliegbasis Soesterberg of Militair agglomeraat Soesterberg geldend beleidsadvies uit respectievelijk BAAC-rapport V.07.014.6 (bijlage 7) en ADC ArcheoProjecten-rapport 1653 (bijlage 2) overnemen.
Water / grootschalige verstoring: Geen archeologische onderzoeksplicht.
De Landgoederen (Heezer eng / De Paltz; Vosseveld; Pijnenburg; Eickenhorst; Vredehof: zie uitsnedes, paars omlijnd) verplaatsen van AWG2 naar AWV1. De landgoederen omvatten grote gebieden, waarvan mogelijk slechts beperkte delen een archeologische waarde hebben. Met een ondergrens van 100m2 worden deze waarden voldoende beschermd.
Het oppervlakte-ondergrensbeleid van de resterende AWG2 zones (Brink, Eng, Grote Melm, Nonneveld etc.) van 0m2 verruimen naar 50m2. Met een ondergrens van 50m2 worden de hier aanwezige waarden voldoende beschermd. Hiermee worden kleine bodemingrepen vrijgegeven van archeologisch onderzoek. De 50m2 oppervlakte-ondergrens sluit hiermee ook beter aan bij de Wabo-wetgeving.
De AWV1-zones waarbij een middelhoge archeologische verwachting isopgewaardeerd naar een hoge archeologische verwachting op basis van situering binnen bebouwd gebied devalueren naar AWV2. De archeologische verwachting neemt niet toe door de ligging binnen bebouwd gebied, slechts de (mogelijke) mate van verstoring. Het betreft enkele zones rondom de stuwwal van Soest.
Twee ontgrondingsgebieden indelen in categorie 8. De percelen in de hoek van Oude Leusderweg en Monnikenboschweg, en die tussen Monnikenboschweg en Heezerspoor Oostzijde (Vitens) vanwege bekende grootschalige ontgrondingen indelen in categorie 8: gebied zonder archeologische waarde / verwachting (zie uitsnede; voor precieze begrenzingen worden de originele kaartgegevens gebruikt).
Twee gebieden indelen in categorie 7. Vliegbasis Soesterberg en Militair Agglomeraat Soesterberg indelen in Categorie 7. Voor deze gebieden is recentelijk een gebiedsgerichte archeologische beleidsadvieskaart opgesteld, welke reeds door het bevoegd gezag goedgekeurd zijn (zie uitsnede: voor precieze begrenzingen worden de originele kaartgegevens gebruikt).
4.2.1 Archeologische beleidsadvieskaart gemeente Soest
Met het goedkeuren van deze wijzigingen en de vaststelling van de beleidsadvieskaart (versie mei 2011), zal deze de titel Archeologische beleidsadvieskaart gemeente Soest krijgen.
Afbeelding 3: De Archeologische beleidsadvieskaart van de gemeente Soest (versie mei 2011).
Het doel van de archeologische beleidsadvieskaart is het bieden van een beslissingskader bij de verlening van omgevingsvergunningen. Daartoe dienen de archeologische waarden- en verwachtingszones opgenomen te worden in de nieuwe bestemmingsplannen van de gemeente Soest.
Bodemingrepen die de beide ondergrenzen (diepte en oppervlakte) niet overschrijden worden direct vrijgegeven van een archeologische onderzoeksplicht. Bij bodemingrepen die de beide ondergrenzen (diepte en oppervlakte) wel overschrijden geldt een onderzoeksplicht. De archeologische onderzoeksplicht bestaat uit plantoetsing door een archeologisch deskundige (van het CAR). Deze toetsing kan leiden tot archeologisch (voor)onderzoek in het plangebied, begeleiden van de bodemverstorende werkzaamheden, het in de bodem beschermen van de aanwezige archeologische resten of het vrijgeven van het plangebied.
4.2.2 Legenda Archeologische beleidsadvieskaart (ondergrenzen)
In de legenda van de beleidsadvieskaart staat per categorie aangegeven vanaf welke diepte- en oppervlakte-ondergrenzen bij bodemingrepen een archeologisch onderzoek noodzakelijk is. In tabel 1 is de legenda vertaald naar ‘situatie’ en ‘te ondernemen actie’.
Tabel 1: Categorieën en ondergrenzen voor onderzoeksplicht.
Bij wettelijk beschermde monumenten dient altijd een vergunning te worden aangevraagd bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed als er bodemverstoring gaat plaatsvinden. Bij de grafheuvels wordt een onderzoeksplichtige ondergrens van 0cm en 0m2 voorgesteld, gezien de kwetsbaarheid van dergelijke archeologische overblijfselen. Bij de overige categorieën geldt de onderzoeksplicht pas bij bodemingrepen dieper dan 30cm én een verstoringsoppervlak van respectievelijk 50, 100, 500 en 10.000 m2.
4.3 Ondergrenzen en onderzoeksplicht
De voorgestelde ondergrenzen voor onderzoeksplicht (zie tabel 1) voor de verschillende archeologisch waardevolle (verwachtings)gebieden zijn een van de adviezen die voortkomen uit het bureauonderzoek van RAAP. De ondergrenzen zijn te verdelen in oppervlakte-ondergrenzen en diepte-ondergrenzen. De ondergrenzen, zowel qua diepte als oppervlakte, sluiten aan bij die gehanteerd in de regio (Amersfoort, Bunschoten, Leusden). Daarnaast zijn de ondergrenzen bepaald op grond van maatschappelijke afwegingen, waarbij onder meer op basis van vergunningverleningen is bekeken hoe de burger als initiatiefnemer van relatief kleine ontwikkelingen zo veel als mogelijk kan worden vrijgesteld van onderzoek, zonder dat dit ernstig ten koste gaat van (mogelijke) archeologische waarden.
4.3.1 Oppervlakte-ondergrenzen
De basis voor de voorgestelde oppervlakte-ondergrenzen vormt de wettelijke 100m2-ondergrens (MW, art. 41a). Uitzondering hierop vormen de vergunningaanvragen ter plekke van beschermde archeologische rijksmonumenten, die altijd door de RCE beoordeeld dienen te worden. De wettelijke 100m2-grens voor een archeologische onderzoeksplicht mag door een gemeenteraad beargumenteerd naar boven of beneden bijgesteld worden. De bureaustudie van RAAP richtte zich met name op de vraag, waar dient de ondergrens strenger te worden, en waar kan het ondergrensbeleid versoepelt worden. De gekozen ondergrenzen zijn mede gebaseerd op de eigenschappen van de bodem en op de aard (en de kwetsbaarheid) van het bodemarchief, dat in onze gemeente is te verwachten.
Uit de bureaustudie van RAAP bleek dat er in de gemeente Soest diverse gebieden aanwezig zijnwaar een hoge archeologische waarde geldt. Dit zijn hoofdzakelijke de AMK-terreinen (Soester Eng, Brink, grafheuvels en andere bekende archeologische vindplaatsen). Voor deze Archeologisch Waardevolle Gebieden (AWG 1 en 2-gebieden) is ter bescherming van de aanwezige archeologische resten in de bodem een strengere ondergrens nodig.
Voor de AWG1-gebieden (grafheuvels) is een ondergrens van 0m2 voorgesteld. Grafheuvels zijn namelijk zulke kwetsbare vindplaatsen dat iedere bodemingreep hier desastreus kan zijn. Voor vergunningaanvragen ter hoogte van een grafheuvel, of zijn directe omgeving (straal van enkele meters eromheen), is altijd een archeologietoets nodig door het bevoegd gezag!
Voor de AWG2-gebieden (Eng, Brink, boerderijplaatsen, vindplaatsen) is een ondergrens van 50m2 voorgesteld. In deze gebieden zijn archeologische resten in de bodem aanwezig die bij geringe bodemverstoring al vernietigd kunnen worden. Om kleine ‘huis-tuin-en-keukenprojecten’ toch vrij te stellen van een archeologische onderzoeksplicht, is de grens van 50m2 voorgesteld.
Voor de Archeologisch Waardevolle Verwachtingsgebieden (AWV 1, 2 en 3-gebieden) vindt de gemeente het niet nodig een strengere ondergrens op te stellen dan de wettelijke ondergrens van 100m2. Waar de gemeente het mogelijke acht, zal de ondergrens zelfs verruimd worden.
Voor de AWV1-gebieden, met een hoge archeologische verwachting, kiest de gemeente in haar ondergrensbeleid voor aansluiting bij de wettelijke 100m2-grens.
Voor de AWV2-gebieden, met een middelhoge (of onbekende) archeologische verwachting, verruimt de gemeente de ondergrens naar 500m2. In deze gebieden zijn veelvoorkomende bodemingrepen, bijvoorbeeld de bouw van een woning, kleiner dan 500m2 vrijgesteld van een archeologische onderzoeksplicht.
Voor de AWV3-gebieden, met een lage archeologische verwachting, verruimt de gemeente de ondergrens naar 10.000m2. In deze gebieden zijn bodemingrepen toegestaan, tenzij sprake is van grootschalige ontwikkelingen waarbij bodemverstoring groter dan 10.000m2 optreedt.
De oppervlakte-ondergrens van het projectgebied betreft bij bestemmingsplanwijzigingen, ontheffingen en projectbesluiten het totale gebied waar een (nieuwe) bestemming wordt opgelegd. Omdat het Verdrag van Malta van het principe in situ- bescherming uitgaat, is het zaak voor die delen die - vooralsnog - niet verstoord worden een beschermingsregime op te leggen. Bij een bouw- of aanlegactiviteit (middels omgevingsvergunning) wordt voor de ondergrens uitgegaan van het omtrek-oppervlak binnen het projectgebied waar daadwerkelijk bodemverstoring gaat plaatsvinden. Als voor een projectgebied twee of meer categorieën gelden, dan geldt de hoogste verwachting/waarde voor het gehele terrein.
Naast de oppervlakte-ondergrenzen zijn er ook diepte-ondergrenzen geformuleerd. Voor de AWG1-gebieden geldt een ondergrens van 0cm onder maaiveld. De prehistorische grafheuvels in deze gebieden liggen direct aan het oppervlak / maaiveld en daardoor uiterst kwetsbaar voor elke vorm van bodemverstoring! Veel grafheuvels zijn zelfs al door hun iets hogere ligging in het landschap herkenbaar.
Voor alle overige waardevolle (verwachtings)gebieden geldt een diepte-ondergrens van 30cm onder maaiveld. Er is voor gekozen in deze gebieden een dergelijke ondergrens te hanteren, omdat de bouwvoor in deze regio normaliter ca. 30cm dik is.18 Onder deze bouwvoor bevindt zich de overgang naar de archeologisch interessante ondergrond, zoals oud akkerland, podzolbodems, dekzand e.d. Verstoringen dieper dan 30cm onder maaiveld zouden dus al een verstoring van het bodemarchief kunnen betekenen.
Met het indelen van archeologische waarden in bestemmingsplancategorieën, het (gemotiveerd) stellen van ondergrenzen ten aanzien van onderzoeksplicht voor de diverse categorieën en het opnemen van bestemmingsplanvoorschriften, is getracht een verantwoorde balans te vinden tussen enerzijds wetenschappelijke en cultuurhistorische belangen en anderzijds de maatschappelijke en praktische uitvoerbaarheid. Hieruit voortgekomen zijn twee soorten beleidsadviezen gedefinieerd: ‘archeologische onderzoeksplicht’ bij overschrijding van de gestelde ondergrenzen, en ‘geen archeologische onderzoeksplicht’ bij het niet overschrijden van de gestelde ondergrenzen.
Als een eerste interne archeo-toets door de behandelend ambtenaar (vooroverleg Omgevingsvergunning, zie volgende paragraaf: Beslisboom) aangeeft dat archeologisch onderzoek op basis van de beleidsadvieskaart noodzakelijk is, zullen de bodemverstorende plannen ter toetsing aan het CAR voorgelegd worden. Pas dan zal exact worden bekeken in welke vorm het onderzoek plaats dient te vinden. Ook kan het betekenen dat bij nader inzien, op inhoudelijke gronden, toch geen onderzoek nodig is. De onderzoeksplicht zoals gesteld in de bijlage van de beleidsadvieskaart (zie ook tabel hierboven) is dus niet per definitie een archeologisch veldonderzoek. De onderzoeksplicht behelst het ‘ter toetsing overleggen van de plannen aan het bevoegd gezag’. Vervolgens vindt een beoordeling van de plannen (verstorende bodemingrepen) plaats door een archeologisch deskundige.19 Het onderzoek kan vervolgens bestaan uit een nadere bureaustudie (archeologische quickscan) door het Centrum voor Archeologie, op basis waarvan de plannen alsnog worden vrijgegeven van verder archeologisch onderzoek, of uit het advies aan het bevoegd gezag om de vergunningaanvrager te verplichten tot het doen van een (verkennend of karterend) veldonderzoek.
4.4 Beslisboom omgevingsvergunningaanvraag (vooroverleg)
In de bijlagen is een beslisboom opgenomen, die het beoordelingstraject van een bouw- of aanlegplan weergeeft. Het traject wordt doorlopen door de behandelende ambtenaren binnen de omgevingsvergunningaanvraag. De beslisboom toont wanneer plannen ter toetsing aan het CAR overlegd moeten worden. Pas dan wordt gekeken of er daadwerkelijk archeologisch onderzoek noodzakelijk is, en zo ja, welk soort onderzoek het beste is voor de betreffende locatie en plan. Ook kan blijken dat de vergunning toch zonder verdere voorwaarden verleend kan worden, bijvoorbeeld, omdat er nieuwe informatie (recente verstoring, voortschrijdend inzicht e.d.) over de locatie bekend is.
In de Monumentenwet20 (MW, art. 38a) wordt gesteld dat de gemeenteraad bij de vaststelling van een bestemmingsplan en bij de bestemming van de in het plan begrepen grond rekening houdt met de in de grond aanwezige dan wel te verwachten monumenten.21
De gemeente Soest houdt vanaf oktober 2010 (vaststelling Startnotitie Archeologie) bij vaststelling of wijziging van bestemmingsplannen al rekening met de (verwachte) aanwezigheid van archeologische waarden, zoals aangegeven op de beleidsadvieskaart. Per bestemmingsplan wordt daarbij ingezoomd op de archeologische verwachting en zal geprobeerd worden deze te specificeren en verder te onderbouwen. Daarbij wordt indien bekend ook rekening gehouden met mogelijke verstoringen en de diepte waarop de archeologische resten te verwachten zijn.22
Ten aanzien van de planologische bescherming van archeologische waarden bij de vaststelling van bestemmingsplannen gelden de volgende uitgangspunten, welke in de volgende paragrafen uiteengezet worden:
in de regels wordt vastgelegd welke gevolgen de gemeente Soest verbindt aan de aanwezigheid van archeologische waarden of verwachtingen bij geplande bouwactiviteiten of andere bodemverstorende activiteiten. Die gevolgen kunnen zeer uiteenlopend zijn, variërend van ‘geen gevolgen voor de geplande bodemingrepen’ via ‘eerst onderzoeken, dan uitvoeren van geplande bodemingrepen’ tot en met ‘geen bodemverstoring, maar behoud in de bodem’;
In de toelichting van het bestemmingsplan komen een algemene archeologische paragraaf en een gebiedsspecifieke archeologische paragraaf. De algemene paragraaf behandelt onder meer de wetgeving waarbinnen de archeologische verplichtingen vallen, welke (beleids)keuzes de gemeente Soest heeft gemaakt en welke instrumenten ze hierbij hanteert. De gebiedsspecifieke paragraaf zoomt - met behulp van de archeologische verwachtings- en beleidsadvieskaarten - in op het bestemmingsplangebied en omschrijft de diverse aanwezige waarden- en verwachtingsgebieden, hun inhoudelijke archeologische (en historische) kenmerken en het geldende beleidsregime, en verwijst naar de geldende regels (artikelnummers).
Aan de verschillende categorieën opgenomen op de Archeologische beleidsadvieskaart (en de verbeelding) worden door middel van bestemmingsplanvoorschriften regels verbonden. De beleidsadviezen uit de legenda-eenheden van de beleidsadvieskaart dienen hiervoor in het bestemmingsplan in standaardregels te worden omgezet. Een uitzondering geldt voor de wettelijk beschermde Rijksmonumenten (onderdeel van categorie 1), die direct door de Monumentenwet beschermd worden.
Met het indelen van archeologische waarden en verwachtingen in bestemmingsplancategorieën, het (gemotiveerd) stellen van ondergrenzen ten aanzien van onderzoeksplicht voor de diverse categorieën en het opnemen van bestemmingsplanregels, wordt een verantwoorde balans gezocht tussen enerzijds wetenschappelijke en cultuurhistorische belangen en anderzijds de maatschappelijke belangen en praktische uitvoerbaarheid.23
Ter bescherming van archeologische waarden door middel van het bestemmingsplan zal in vrijwel alle gevallen aan de betreffende gebieden een dubbelbestemming worden toegekend. In de nieuwe Standaard Vergelijkbare Bestemmingsplannen (SVBP2008) wordt in dit kader gesproken van een dubbelbestemming Waarde-Archeologie (WR-A) op de verbeelding (voorheen: plankaart). Een onderscheid tussen de categorieën wordt op de verbeelding kenbaar gemaakt door een numerieke toevoeging (bijv. WR-A1). De nummerieke toevoeging verwijst naar de betreffende bestemmingsplanregel, waarin de ondergrenzen omschreven worden.
Van een beperkt aantal terreinen is vastgesteld dat zich in de ondergrond archeologische resten bevinden die van dusdanig nationaal belang zijn dat bescherming in situ noodzakelijk is. Deze terreinen zijn aangemerkt als archeologisch rijksmonument. In de gemeente Soest liggen 8 archeologische rijksmonumenten.24 Dit zijn terreinen van zeer hoge archeologische waarde (terreinen van oudheidkundige betekenis die op grond van door de RCE gehanteerde criteria: kwaliteit, zeldzaamheid, contextwaarde) die zijn aangewezen als behoudenswaardig. Ze zijn beschermd middels de Monumentenwet 1988. Voor deze terreinen geldt dat alle voorgenomen ingrepen/werkzaamheden vergunningplichtig zijn. Bij vergunningsaanvragen (monumenten-vergunning) voor bodemingrepen binnen deze specifieke terreinen treedt het rijk (RCE) op als bevoegd gezag. Zij bepaald of de vergunning (onder voorwaarden) verleend kan worden.
Het is niet verplicht om wettelijk beschermde archeologische terreinen (rijksmonumenten) op de verbeelding aan te duiden. Met het oog op volledigheid van de informatie wordt echter geadviseerd de contouren van het rijksmonument op de verbeelding op te nemen. Een koppeling met de regels is niet nodig, aangezien het beschermingsregime van archeologische rijksmonumenten is geregeld via de Monumentenwet, en het rijk hier bevoegde overheid is.
De omgevingsvergunning is een vergunning die in Nederland op 1 oktober 2010 werd ingevoerd ter vervanging van de verschillende vergunningen voor wonen, ruimte en milieu. De omgevingsvergunning komt in de plaats van de milieuvergunning, bouwvergunning, sloopvergunning, aanlegvergunning, de gebruiksvergunning, de monumentenvergunning en de natuurbeschermingswetvergunning alsmede vergunningen voor indirecte lozingen, kap-, reclame-, aanleg-, en uitritvergunningen. Het project omgevingsvergunning is onderdeel van het programma 'Modernisering VROM-regelgeving'. Dit programma heeft tot doel het aantal wetten en regels op het gebied van de fysieke leefomgeving flink te verminderen en te verbeteren. De omgevingsvergunning is er een onderdeel van.
De belangrijkste verandering voor de aanvrager is dat deze te maken krijgt met minder vergunningen en dus minder procedures hoeft te doorlopen. De omgevingsvergunning kan bij één loket bij de gemeente worden aangevraagd. Hiervoor gaat één procedure gelden waarop één besluit volgt. Voor beroep tegen dat besluit zal er één beroepsprocedure zijn. De omgevingsvergunning is wettelijk geregeld met de Wet algemene bepalingen omgevingsrecht (Wabo).
Naast bouwactiviteiten (voormalige bouwvergunning) zijn meerdere soorten graafwerkzaamheden vergunningplichtig, zoals het afgraven en verplaatsen van grond, het graven van sloten en het aanleggen van verhardingen, het aanleggen van wegen en paden, het verwijderen van boomstronken en dergelijke (voormalige aanlegvergunning).
In deze procedure geldt een zogenoemde fatale termijn. Dat wil zeggen dat de vergunning, als die niet tijdig is verstrekt, automatisch (van rechtswege) wordt verstrekt. De uitgebreide procedure geldt voor meer complexe projecten waar een belangenafweging en inspraakmogelijkheid nodig is, zoals voor het bouwen van een bedrijf in afwijking van het bestemmingsplan. De vergunning vereist dan maatwerkvoorschriften voor het betreffende project. In de uitgebreide procedure geldt de fatale termijn niet. Het bevoegd gezag voor de vergunningverlening, is ook bevoegd toezichthouder op de naleving van de voorschriften die zijn verbonden aan de omgevingsvergunning.
Vanuit de bescherming van archeologische en monumentale waarden en de eigenschappen van een beschermd gezicht is een aantal ingrepen aangewezen als vergunningplichtig:
Activiteiten die in een bestemmingsplan als vergunningplichtig zijn aangemerkt.25
Archeologie en vergunningsvrij bouwen Het vergunningvrij bouwen is bedoeld om het voor de burger makkelijker te maken: minder regels, minder rompslomp, minder ellenlange procedures en lagere kosten. Voor veel kleine bouwwerken op achtererven hoeft geen vergunning meer te worden gevraagd. De overheid heeft getracht de effecten van het vergunningvrij bouwen op de ruimtelijke kwaliteit te minimaliseren. Vandaar dat de regeling beperkt is tot achtererven, en dat voor de omvangrijke vergunningvrije bouwwerken niet getornd wordt aan de bepalingen uit het bestemmingsplan. Vergunningvrij bouwen is niet toegestaan bij monumenten en in door het rijk beschermde stads- en dorpsgezichten. Ook geldt de absolute ondergrens uit de welstandsnota, zodat excessen op het gebied van de beeldkwaliteit gerepareerd kunnen worden. Met de Wabo en het bijbehorende Besluit Omgevingsrecht (BOR) worden vele soorten vergunningvrije bouwwerken mogelijk gemaakt. Een tweedeling kan gemaakt worden tussen enerzijds kleine vergunningvrije bouwwerken (de complete lijst vergunningvrije bouwwerken in deze categorie staat in art. 2 van bijlage II van het BOR) en omvangrijke vergunningvrije bouwwerken (de regels voor deze categorie staan in art. 3 van bijlage II van het BOR). Het blijkt dat gemeenten nauwelijks mogelijkheden hebben om het kleine vergunningvrije bouwen te beïnvloeden. De nationale regels zijn hier leidend. Alleen bij cultuurhistorisch waardevolle gebouwen en gebieden die op de gemeentelijke, provinciale of rijks-monumentenlijst staan, is vergunningvrij bouwen niet toegestaan. Ook voor kleine bouwwerken is dan een vergunning vereist, die om advies wordt voorgelegd aan de welstands- en monumentencommissie. Door plaatsing van waardevolle gebouwen op de lokale monumentenlijst kan een gemeente de aan- en bijgebouwen dus onder het vergunningenregime brengen. Daarnaast heeft de gemeente meer instrumenten om de invloed van het omvangrijke vergunningvrije bouwen op de ruimtelijke kwaliteit te reguleren. Zie voor een uitgebreide uitweiding over dit onderwerp en een lijst van instrumenten die de gemeente kan hanteren de publicatie Vergunningvrij bouwen en ruimtelijke kwaliteit. Een handreiking voor gemeenten en welstandcommissies. 26 De precieze gevolgen hiervan voor het archeologisch erfgoed zijn op het moment van opstellen van deze nota nog onbekend. |
De integratie van het archeologiebeleid in de gemeentelijke ruimtelijke ordening hoeft (en kan) niet in één keer gebeuren. Met de aanwijzing van bestemmingsplannen als sturend element, kiest de Wamz voor een ingroeimodel. Archeologie dient verplicht te worden meegenomen in het opstellen van nieuwe bestemmingsplannen en bestemmingsplannen die worden herzien/gewijzigd. Aangezien bestemmingsplannen binnen een termijn van tien jaar herzien moeten worden, leidt deze bepaling er toe dat op termijn alle bestemmingsplannen ‘archeologievriendelijk’ zullen zijn. Aangezien de meeste gemeenten niet op stel en sprong alle bestemmingsplannen ‘archeologievriendelijk’ hebben (bijvoorbeeld, omdat er voor 2010 een aantal niet-archeologievriendelijke bestemmingsplannen is vastgesteld) voorziet de Wamz in een vangnetconstructie in de vorm van een verordening (MW art. 38).
Op basis van een archeologieparagraaf in de Erfgoedverordening is er voor niet-archeologievriendelijke bestemmingsplannen een juridische basis om archeologische (verwachtings)waarden veilig te stellen, voorafgaand aan bodemverstorende werkzaamheden. Uiteraard alleen geldend indien een vergunningsaanvraag de gehanteerde ondergrenzen overschrijdt. De verordening regelt tevens hoe de aanwijzing tot gemeentelijke archeologische monumenten in zijn werk gaat, welke archeologische verplichtingen er (kunnen) gelden, de mogelijkheden voor vrijstelling van archeologisch onderzoek etc. Een bijkomend voordeel is, dat een verordening veel dynamischer is dan een bestemmingsplan, dat voor 10 jaar wordt vastgelegd. Een bestemmingsplan staat overigens boven de verordening. Zodra alle bestemmingsplannen archeologievriendelijk zijn, dient te worden gekeken welke rol de Erfgoedverordening op het gebied van de archeologie nog moet spelen.
De gemeente Soest heeft op 28 oktober 2010 - in navolging op het van kracht worden van de Wabo - een nieuwe Monumentenverordening vastgesteld. De oude Monumentenverordening dateerde uit 1997. Tijdens overleg op 4 augustus 2010 tussen de afdeling Ruimte van de gemeente Soest en het CAR is door beide partijen de wens uitgesproken, dat in een later stadium een onderdeel Archeologie aan de Monumentenverordening toegevoegd wordt, om zo tot een Erfgoedverordening Soest te komen. Als format hiervoor zal gebruik worden gemaakt van de Model Erfgoedverordening van de VNG.
Deel III: Archeologische monumentenzorg in de praktijk
III-7 Het AMZ-proces in stappen
De zorg voor het archeologisch erfgoed behelst behalve een beleidsmatig proces vooral ook een keten van diverse uitvoerende onderzoeksvormen: het AMZ-proces genoemd. Het AMZ-proces is een vorm van trechtering, waarbij meestal begonnen wordt met betrekkelijk eenvoudige (en minder kostbare) onderzoeksmethoden. De meer complexe werkzaamheden worden pas later in het proces toegepast op vindplaatsen waar in het belang van een onderbouwd selectiebesluit nader onderzoek noodzakelijk is. Zo wordt via een proportionele inzet van middelen gekomen tot een afweging van het archeologische belang in het kader van de ruimtelijke ordening.
In gevallen waar voldoende duidelijkheid is omtrent de archeologische verwachting, kan om het planproces te versnellen, overwogen worden om bepaalde stappen achterwege te laten. Deze afweging vindt plaats in overleg met een deskundige op het gebied van de AMZ.27
7.1 Onderdelen van het AMZ-proces
Het AMZ-proces dient te leiden tot de vraag of er een omgevingsvergunning (voor bouw- ofaanlegwerkzaamheden) binnen een aangewezen archeologische zone kan worden verleend (selectiebesluit) en zo ja, of dit onder bepaalde voorwaarden dient te gebeuren. Hiervoor kent het AMZ-proces de volgende fasen Inventarisatie, Selectie en Maatregelen (zie figuur 1). Hierbinnen vinden diverse processtappen plaats:
Figuur 1: Het AMZ-proces in schematische vorm weergegeven.
Iedere fase eindigt met de afweging of er voldoende informatie is verzameld om een verantwoorde beslissing over eventuele vervolgacties te kunnen nemen. Als er niet voldoende bekend is over de aard en kwaliteit van de archeologische resten (en dus over de gevolgen van de geplande ingreep) kan de gemeente verlangen dat de initiatiefnemer onderzoek laat verrichten om dit in kaart te brengen. Op basis van het onderzoeksrapport daarover, neemt de gemeente een besluit over het al dan niet verlenen van een vergunning en of daaraan nadere voorwaarden worden verbonden: aanpassing van het ontwerpplan (behoud in situ), een opgraving of begeleiding van de werkzaamheden (behoud ex situ).
Het Verdrag van Malta, en daarmee ook de Wamz, heeft als doelstelling het archeologisch erfgoed zoveel mogelijk te beschermen in de bodem. Als behoud in situ echter niet mogelijk blijkt, kan worden besloten tot een archeologische opgraving voorafgaand aan de planuitvoering. Vanuit de beleidsoptiek van de wet is een opgraving ook een vorm van behoud: behoud ex situ. Of voor een opgraving gekozen wordt, is afhankelijk van een afweging die gemaakt moet worden, waarbij economische argumenten afgewogen worden tegen archeologische argumenten. Indien minder waardevolle archeologische resten worden aangetroffen, kan het nodig zijn om tijdens de planuitvoering archeologische begeleiding te laten uitvoeren. De resultaten van een inventariserend archeologisch onderzoek kunnen ook zodanig zijn dat er geen verdere beperkingen gelden ten aanzien van de geplande ingrepen.
Het proces voorafgaand aan bodemverstorende ingrepen in een gebied draait alleen om de vraag: is er sprake van (een) behoudenswaardige archeologische vindplaats(en)? Dit wordt vastgesteld middels een opgestelde puntentelling (‘waardestelling’) aan de hand van vastliggende criteria in de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA). Ten behoeve van de besluitvorming formuleert en onderbouwt de archeologisch uitvoerder (een gekwalificeerd bedrijf of instelling) de waardestelling en legt dit in een onderzoeksrapport vast middels een selectieadvies. Een definitieve uitspraak over deze behoudenswaardigheid wordt door het bevoegd gezag gedaan en selectiebesluit genoemd.
Hieronder worden de diverse stappen uit het AMZ-proces behandeld.
7.2 Bureauonderzoek en opstellen van PvE’s
Tijdens het bureauonderzoek wordt informatie verworven, aan de hand van bestaande bronnen, over bekende of verwachte archeologische waarden binnen een onderzoeksgebied, omvattend de aan- of afwezigheid, aard en omvang, datering, gaafheid en conservering en relatieve kwaliteit daarvan. Het raadplegen van de archeologische verwachtingskaart inclusief achterliggende informatie voorziet in hoge mate in de noodzakelijke informatie ten behoeve van een bureauonderzoek. Voor de historische kern(en) dienen in ieder geval nog de beschikbare historische kaarten geraadpleegd te worden (bijv. kadastrale kaarten van rond 1830). Indien relevant dient in deze fase tevens lokaal aanwezige expertise (gemeentearchief, historische kring, vereniging van amateurarcheologen, Centrum voor Archeologie Amersfoort) te worden geraadpleegd.
Het bureauonderzoek resulteert in een advies voor het vervolg. Er zijn 2 mogelijkheden: het kan zijn dat er niets hoeft te gebeuren, of het kan zijn dat ten behoeve van de besluitname inzake de vergunningverlening een inventariserend veldonderzoek nodig is. Als het gaat om gravend onderzoek zal een PvE moeten worden opgesteld door een daartoe bevoegd archeoloog. Een gecertificeerd bureau kan hiervoor opdracht verleend worden. Het CAR is ook bevoegd PvE’s op te stellen. Het bevoegd gezag toetst vervolgens dit PvE en stelt het vast. Voor booronderzoeken is een PvE niet verplicht. Wel dient voor elk booronderzoek een Plan van Aanpak (PvA) opgesteld te worden dat deel uitmaakt van het onderzoeksvoorstel. De gemeente Soest heeft in de gemeentelijke richtlijnen opgenomen dat zij graag de PvA’s voorafgaand aan het veldonderzoek toetst.
Bij het stellen van voorwaarden zal er op worden gelet om de kosten voor de initiatiefnemer te beperken. Op basis van de resultaten van een (waarderend) onderzoek kan bijvoorbeeld met de initiatiefnemer overeen gekomen worden het bouwplan met zo min mogelijk verstoring uit te voeren, bijvoorbeeld door aanpassing van het palenplan.28 Ook zal de in het verleden reeds verzamelde kennis over een gebied zoveel mogelijk worden ingezet om de kosten zo laag mogelijk te houden. Het staat de particuliere initiatiefnemer van ruimtelijke ingrepen vrij om voor de uitvoering van archeologisch onderzoek dat hij zelf moet betalen een keuze te maken uit (vergunninghoudende) aanbieders op de archeologische markt. Behalve het Centrum voor Archeologie van de gemeente Amersfoort zijn er in de regio nog meer gecertificeerde onderzoeksbureaus werkzaam (zie hiervoor www.voia.nl).
Archeologische eisen werken voor een initiatiefnemer kostenverhogend. In veel gevallen zijn deze kosten ondergeschikt aan de totale (bouw)kosten. In sommige gevallen kunnen de kosten van archeologisch onderzoek zo hoog zijn, dat ze niet meer in verhouding staan tot de volledige (bouw)kosten. Toch kan het maatschappelijk belang eisen, dat het bouwplan doorgang vindt. De gemeente Soest gaat de komende jaren kijken of hier een gemeentelijke regeling voor moet worden getroffen, die voorziet in een ondergrens voor en bijdrage in deze excessieve kosten. Meer hierover in paragraaf 8.6.
Indien de gemeente Soest initiator is van bodemverstorende werkzaamheden zal zij in eerste instantie het CAR inschakelen voor onderzoeksadvies, opstellen van Programma van Eisen, uitvoeren van archeologisch vooronderzoek of opgraving en rapportage. Dit zal aanmerkelijk kostenbesparend zijn ten opzichte van het commercieel uit laten voeren van het onderzoek. Met instemming van beide partijen kan besloten worden om archeologisch onderzoek uit te besteden aan derden.29 |
7.3 Inventariserend veldonderzoek
Tijdens het inventariserend veldonderzoek wordt (extra) informatie verworven over bekende of verwachte archeologische waarden binnen een onderzoeksgebied, als aanvulling op en toetsing van de archeologische verwachting, gebaseerd op het bureauonderzoek en middels waarnemingen in het veld. Het veldonderzoek bestaat uit een aantal fasen waarin steeds verder wordt ingezoomd op de aanwezige archeologische waarden.
De verkennende fase is gericht op het in detail in beeld krijgen van de archeologische verwachting voor een plangebied. De gedetailleerde gemeentelijke archeologische verwachtingskaart voorziet hier in grote lijnen in. Er zijn echter situaties denkbaar dat aanvullende gegevens nodig zijn over de specifieke geologische opbouw van een gebied en de hieraan te relateren archeologische verwachting. Een voorbeeld zijn gebieden met niet bekende maar mogelijk omvangrijke bodemverstoringen, waardoor de toegekende verwachting naar beneden dient te worden bijgesteld. Dit zal vooral op perceelsniveau altijd nader onderzocht moeten worden.
De verkennende fase moet worden gezien als een voorbereiding op een gerichte karterende fase (en is dan ook niet verplicht). In sommige gevallen kunnen de resultaten van de verkennende fase leiden tot het vrijgeven van een (bodemverstorende ingreep in een) plangebied. Dit zal alleen het geval zijn als blijkt dat de bodem recentelijk dermate diepe is verstoord (tot ver in het dekzand, de zogenaamde C-horizont30) dat alle (mogelijk aanwezige) archeologische waarden reeds vernietigd zijn. Vaak kan dit op voorhand al aangetoond worden middels oude bouwtekeningen van gesloopte panden, ontgrondings- of saneringsgegevens etc.
De verkennende fase aanvullen met het zetten van grondboringen is met name interessant en zinvol voor grotere plangebieden. Hoe kleiner het gebied, hoe lager het rendement van een verkennende fase, omdat naar verhouding meer boringen nodig zijn.
Het doel van de karterende fase is het in kaart brengen van (nog onbekende) archeologische vindplaatsen. In de meeste gevallen bestaat een kartering uit booronderzoek, aangevuld met een oppervlaktekartering. De boordichtheid en -strategie worden bepaald door de specifieke onderzoeksvraag en de archeologische verwachting. In de KNA zijn richtlijnen opgenomen over de te hanteren boordichtheden onder verschillende omstandigheden. Deze zijn gebaseerd op een omvangrijke studie naar de betrouwbaarheid en toepasbaarheid van booronderzoek in de prospectiearcheologie en de leidraad booronderzoek van de SIKB. Het kan blijken dat niet een booronderzoek de beste methode is voor een karterende fase, maar dat juist gravend onderzoek (proefsleuven of proefputten) noodzakelijk zijn (bijv. voor het opsporen van vroege en late prehistorische vindplaatsen met een lage tot matige vondstdichtheid en voor het karteren van een mogelijk grafveld).
De meest geschikte onderzoeksmethode is sterk afhankelijk van de aanwezige bodemsoort in het plangebied, de gespecificeerde archeologische verwachting en de geplande bodemverstoring. De gemeente toetst daarom graag voorafgaand aan het onderzoek het Plan van Aanpak en de voorgestelde onderzoeksmethode!
De waarderende fase van het inventariserend veldonderzoek dient om meer duidelijkheid te verkrijgen over de aard van een vastgestelde archeologische vindplaats ten behoeve van de waardebepaling. Zo kan het gewenst zijn om een archeologische vindplaats zo optimaal mogelijk te behouden, bijvoorbeeld door middel van inpassing. Een waarderend inventariserend veldonderzoek (vaak door middel van proefsleuven/proefputten) is tevens gewenst voorafgaand aan een archeologische opgraving, teneinde gedetailleerde gegevens te verkrijgen met het doel de opgraving zo doelgericht mogelijk te kunnen uitvoeren. De vindplaatsen worden onderzocht op hun fysieke kwaliteit (gaafheid en conservering), aard, datering, omvang en diepteligging. Een waarderend onderzoek bestaat in veel gevallen uit een proefsleuvenonderzoek, maar kan ook andersoortig onderzoek inhouden (geofysisch onderzoek of waarderend booronderzoek).
7.4 Proces van waardestelling (selectieadvies)
De vorige stappen leiden tot een waardestelling van de (eventueel) aangetroffen vindplaats(en) en een selectieadvies. Hierbij worden de (eventueel) aangetroffen vindplaatsen in eerste instantie op hun fysieke kwaliteit (gaafheid en conservering) beoordeeld. De beoordeling van de fysieke kwaliteit is gerelateerd aan de archeologische regio waarin de vindplaats zich bevindt; op deze wijze wordt de conserveringstoestand in relatie tot andere relevante sites bekeken. Indien te verwachten is dat op een van de inhoudelijke criteria ‘hoog’ wordt gescoord, wordt de vindplaats in principe behoudenswaardig geacht. Dit vangnet heeft tot doel ervoor te zorgen dat aan terreinen die van beperkte fysieke kwaliteit zijn, maar desondanks inhoudelijk van groot belang, geen negatief selectiebesluit wordt toegekend.
Vindplaatsen die op grond van hun fysieke kwaliteit als behoudenswaardig zijn aangemerkt, worden vervolgens gewaardeerd op hun inhoudelijke kwaliteit. Eerst vindt een afweging plaats op de eerste drie inhoudelijke kwaliteitscriteria: zeldzaamheid, informatiewaarde en ensemblewaarde. Na deze weging wordt bij vindplaatsen met een lagere inhoudelijke waardering nagegaan of het criterium representativiteit van toepassing is. Hierbij dient ook de (nog op te stellen) gemeentelijk onderzoeksagenda te worden betrokken. Uiteindelijk volgt op basis van deze waardestelling een selectieadvies door het uitvoerende archeologische bureau.
Het resultaat van een vooronderzoek (IVO: inventariserend veldonderzoek) is een rapport met een waardering en een inhoudelijk (selectie)advies (buiten normen van tijd en geld), aan de hand waarvan een beleidsbeslissing (meestal een selectiebesluit) genomen kan worden.31 Het selectiebesluit bestaat uit één van de volgende acties:
7.4.1 Archeologische opgraving
Een archeologische opgraving heeft als doel vondst- en spoorgegevens van een archeologische vindplaats te verzamelen en te documenteren en is gericht op vooraf geformuleerde onderzoeksdoelstellingen (vastgelegd in een PvE). Tijdens een archeologische opgraving worden sleuven en putten aangelegd en wordt de archeologische vindplaats gecontroleerd vernietigd (behoud van informatie ex situ). Alleen de te verstoren oppervlakken worden onderzocht. Na opgraving kunnen de geplande werkzaamheden zonder beperkingen worden uitgevoerd. Wel kunnen beschermende maatregelen (o.a. regelgeving) worden getroffen voor niet opgegraven delen van een vindplaats.
7.4.2 Archeologische begeleiding
Een archeologische begeleiding kan verschillende doelen hebben. Dit is afhankelijk van de plaats van het onderzoek in het AMZ-proces. De voorwaarden en richtlijnen hiervoor staan nader beschreven in de KNA. Tijdens een archeologische begeleiding worden vondst- en spoorgegevens van een (mogelijk aanwezige) vindplaats geregistreerd, zonder dat daarbij sprake is van het aanleggen van sleuven of putten. Archeologische begeleiding wordt uitgevoerd tijdens bodemverstorende activiteiten die om niet-archeologische redenen plaatsvinden en waar gegronde redenen zijn om aan te nemen dat archeologische waarden aanwezig zouden kunnen zijn. Bij vaststelling van archeologische waarden kan een begeleiding alsnog resulteren in een archeologisch opgraving.32
De volgende mogelijke aanleidingen voor een begeleiding zijn denkbaar:
In de regel zal de archeologische oogst bij het doen van een dergelijke begeleiding gaan om fragmentarische resten van het lokale bodemarchief. Als echter archeologische resten worden aangetroffen, waarvan men redelijkerwijs kan vermoeden dat het gaat om een vondst van algemeen belang wegens de schoonheid, de betekenis voor de wetenschap of de cultuurhistorische waarde, dan dient de vondst verplicht gemeld te worden bij de RCE. In zeer bijzondere gevallen kan alsnog een professioneel onderzoek worden afgedwongen, maar meestal zal worden gezocht naar een praktische oplossing. Reden om te kiezen voor dit ‘flankerend beleid’ is dat hiermee,
zonder dat er kosten mee zijn gemoeid en zonder dat oponthoud van de werkzaamheden ontstaat, de uitwerking van het beleid wordt getoetst en zo nodig in de toekomst kan worden bijgesteld. Eventuele nieuwe vindplaatsen die hierbij ontdekt worden, kunnen een bijdrage leveren aan de bewoningsgeschiedenis van het gemeentelijk grondgebied.
Bescherming houdt in dat er fysieke maatregelen worden getroffen op het terrein met archeologische waarden zelf (bescherming in situ). Doel daarvan is de meest gunstige randvoorwaarden te scheppen voor duurzaam behoud, zonder de aanwezige archeologische waarden te beschadigen. Bescherming betekent niet per definitie dat op terreinen geen ontwikkelingen meer mogelijk zijn. Onder strenge voorwaarden kunnen ook op beschermde terreinen bovengronds ontwikkelingen plaatsvinden.
De resultaten van het archeologisch (voor)onderzoek kunnen tenslotte ook zodanig zijn dat geen vervolgstappen hoeven te worden voorgesteld. De geplande bodemingrepen kunnen in dat geval zonder beperkingen ten aanzien van archeologische waarden worden uitgevoerd. Hiertoe kan besloten worden als er geen archeologische waarden aanwezig zijn of van zo’n marginale betekenis zijn dat verder onderzoek of bescherming een te zwaar middel is. Ook zwaar verstoorde vindplaatsen, waarvan op grond van waarderend onderzoek duidelijk is geworden dat de wetenschappelijke informatiewaarde te sterk is aangetast, kunnen genomineerd worden om zonder verder onderzoek te worden vergraven. Dergelijke situaties zijn nogal eens punt van discussie, met name vanwege de kans op bijzondere vondsten (bijvoorbeeld een diep ingegraven waterput). Die situaties zullen zich altijd blijven voordoen, wat geen belemmering moet zijn een beargumenteerd, selectief beleid te voeren ten aanzien van een adequate archeologische monumentenzorg.
De resultaten van ieder archeologisch onderzoek of archeologische waarnemingen bestaan uit vondsten en documenten (rapporten, tekeningen, beschrijvingen). Deze dienen te worden bewaard. Zowel de vondsten als de documentatie dient te worden overgedragen aan door de provincie aan te wijzen archeologische informatie centra, vroeger depots voor bodemvondsten genoemd. Sommige gemeenten (waaronder Amersfoort) beschikken over een eigen erkend depot en archeologisch archief dat deze bewaarfunctie voor de eigen gemeente vervult. Aangezien de gemeente Soest niet over een gemeentelijk depot beschikt, zullen vondsten en documentatie van opgravingen in Soest worden overgedragen aan het Provinciaal Depot voor Bodemvondsten in Utrecht. De Monumentenwet (MW art. 46) verplicht een opgravingsinstantie ertoe dat binnen twee jaar na voltooiing van een opgraving de roerende monumenten aan het provinciaal depot geleverd dienen te worden.
De bodemschatten in het archeologisch depot van de provincie weerspiegelen ook de rijkdom van het gemeentelijk bodemarchief. Zij zijn niet alleen afkomstig van archeologische opgravingen. Ook de bevolking draagt bij aan het verzamelen van informatie door vondstmeldingen, waarnemingen en zelfs het aanbrengen van vondsten. Het provinciaal depot draagt zorg voor behoud en beheer, taken die bij uitsluiting toekomen aan de provincie. Daarnaast waarborgt de provincie een centrale toegankelijkheid van de archeologische vondsten en vondstmeldingen, en het vasthouden van inhoudelijke kennis en ook continuïteit in kennis. Een gemeentelijke depotvoorziening is in Soest daarom op dit moment niet gewenst.
De Monumentenwet regelt met betrekking tot de rapportage van archeologisch onderzoek, dat de eerste bevindingen van het onderzoek binnen twee weken na voltooiing ervan gemeld dienen te worden. In de praktijk gebeurt dit in ARCHIS. “Binnen twee jaar na voltooiing van een opgraving legt de houder van een opgravingsvergunning zowel aan onze minister als aan de eigenaar als aan burgemeester en wethouders van de gemeente waar de opgraving is voltooid, een rapport over, waarin de resultaten van de opgraving zijn beschreven” (MW art. 46). In het PvE kan worden vastgelegd binnen welke redelijke termijn33 er een evaluatierapport met de eerste bevindingen en het selectieadvies aan de opdrachtgever en bevoegde overheid geleverd dient te worden.
III-8 Randvoorwaarden voor een goede AMZ
Een juridische bescherming van het archeologisch erfgoed en een kwalitatief goede uitvoering van het proces van de archeologische monumentenzorg zijn een eerste vereiste. Daarnaast zijn er aandachtspunten die minder goed verankerd zijn in de wetgeving, maar daarom zeker niet minder belangrijk zijn! Sterker nog, de in dit hoofdstuk besproken randvoorwaarden zijn, zeker op de lange termijn, onmisbaar voor een goed functioneren van het gemeentelijk archeologiebeleid en van groot belang om de toekomst van het archeologisch erfgoed van Soest te waarborgen.
8.1 Adviesmoment: het vooroverleg
De gemeente raadt aan om voorafgaand aan het indienen van een vergunningaanvraag contact te zoeken met de gemeente. Er kan dan - indien nodig - een vooroverleg gepland worden. Hoe eerder in het traject dit gebeurt, hoe beter! In een vooroverleg worden de wederzijdse verwachtingen helder en wordt in een vroeg stadium voorkomen dan de vergunning later wordt afgewezen. Tijdens dit overleg kan de aanvrager zich goed laten informeren door het bevoegd gezag dat het besluit neemt. In bijna alle gevallen is dat de gemeente. Goed vooroverleg kan vertraging in de procedure voorkomen. Tijdens het vooroverleg komen onder andere de kaders aan de orde waar de aanvrager rekening mee moet houden. Het betreft formele en informele kaders. Formele kaders zijn de kaders waaraan het bevoegd gezag toetst of een vergunning verleend kan worden (toetsingskaders). De informele kaders en kansen ontstaan in en door het vooroverleg.
Cruciaal in deze fase is dat het bevoegd gezag - de gemeente - weet wat haar ambitie is en wat haar prioriteiten zijn op het gebied van cultureel erfgoed. In het vooroverleg kan dit bestuurlijk kader worden gebruikt om sturing te geven aan de omgevingsvergunning. De aanvrager en het bevoegd gezag kunnen samen de kans benutten om de voorgenomen ontwikkeling van meer ruimtelijke kwaliteit te voorzien door het cultureel erfgoed te zien als kans voor ontwikkeling. Het bevoegd gezag kan daarnaast ook nog voorschriften aan de omgevingsvergunning verbinden, mits de activiteit als vergunningplichtig is aangemerkt (in bestemmingsplan of verordening).
Op www.omgevingsloketonline.nl kan de aanvrager een vergunningencheck doen om te bepalen voor welke ingrepen een omgevingsvergunning aangevraagd dient te worden.34
8.2 Handhaving en toezicht op kwaliteit
Iedereen die beroepshalve archeologische werkzaamheden verricht, is gehouden aan de uitvoeringseisen, zoals geformuleerd in de KNA. De gemeente heeft de plicht om bij het uitvoeren van archeologisch onderzoek erop toe te zien dat dit gebeurt door gecertificeerde bedrijven en conform de procedures en specificaties van de KNA. Dat geldt zowel voor de werkzaamheden waarvoor de gemeente als opdrachtgever fungeert als voor werkzaamheden die door de gemeente op grond van een vergunningaanvraag verlangd worden van initiatiefnemers.
De gemeente vaardigt regels en stelt voorwaarden inzake archeologie, en is daarom ook verantwoordelijk voor het handhaven daarvan.35 Waar handhaving duidelijk is geregeld voor bouwvoorschriften (een bouwinspecteur van de gemeente controleert tijdens en na afloop van de bouw of er aan alle voorschiften is voldaan), geldt dit bij veel gemeenten (nog) niet voor handhaving van voorschriften ter bescherming van archeologische waarden. Met name het handhaven van aanlegactiviteiten is problematisch terwijl tal van niet toegestane grondwerkzaamheden aanzienlijke schade kunnen toebrengen aan het bodemarchief. Gemeenten hebben veelal niet duidelijk benoemd welke ambtenaar belast is met het handhaven van aan vergunningen voor archeologische bescherming verbonden voorwaarden en op welke wijze die ambtenaar dat moet doen.
Onderdeel van het AMZ-proces is, dat particuliere initiatiefnemers zelf aan een door hen te kiezen gecertificeerd archeologisch bureau opdracht kunnen geven voor het doen van archeologisch onderzoek. De gemeente heeft in dit systeem een rol als bevoegd gezag om de kwaliteit van het archeologisch onderzoek in de gemeente te waarborgen. Zij doet dit middels de in de KNA gestelde protocollen en in aanvullende richtlijnen, welke gepubliceerd zijn op de website van de gemeente Soest. Deze aanvullende richtlijnen voor Bureauonderzoek en Inventariserend Veldonderzoek zijn tevens in de bijlagen opgenomen.
8.3 Archeologische onderzoeksagenda en selectiebeleid
Met een eigen archeologiebeleid kiest de gemeente Soest voor beheer en behoud van het zichtbare en onzichtbare erfgoed dat onlosmakelijk is verbonden met haar ontstaansgeschiedenis en cultuurhistorische identiteit. Primair geldt het streven naar behoud van behoudenswaardige archeologische resten in de bodem. Het uitgangspunt bij de formulering van een eigen archeologisch beleid is het vinden van een verantwoorde balans tussen enerzijds de wetenschappelijke en cultuurhistorische belangen en anderzijds de maatschappelijke en organisatorische (en financiële) uitvoerbaarheid op gemeentelijk niveau. Een zinvol hulpmiddel hierbij kan een archeologische onderzoeksagenda zijn. Hierin wordt een beeld geschetst van de stand van (wetenschappelijke) archeologische kennis op lokaal, regionaal of zelfs nationaal niveau.36 Daarnaast biedt een dergelijke agenda, mits verantwoord gebruikt, ook een leidraad om in het maatschappelijke speelveld keuzes te kunnen maken. We spreken dan van een selectiebeleid.
Bij de afweging, die de gemeente Soest maakt over het al dan niet en tot op welk niveau voorschrijven van archeologisch (voor)onderzoek bij bouw- of inrichtingsplannen, speelt kenniswinst een belangrijke rol. De resultaten van archeologisch onderzoek kunnen in de regel gezien worden als het toevoegen van puzzelstukjes aan een oneindige puzzel van kennis over ons verleden. Steeds weer komen bij opgravingen nieuwe elementen uit het verleden aan het licht, die bijdragen aan een betekenisvolle beeldvorming van het verleden.
De gemeente is geen wetenschappelijk onderzoeksinstituut. Wetenschappelijke analyses van uitgevoerde onderzoeken zijn echter onontbeerlijk om tot kenniswinst over de geschiedenis van de gemeente te komen. Binnen de organisatie van de archeologische monumentenzorg maken wetenschappelijke basisrapportages deel uit van de uit te besteden werkzaamheden. Het integreren van deze verschillende stukjes van de legpuzzel tot een samenhangend beeld van de geschiedenis van een gemeente is echter een additionele taak die niet op gemeentelijk niveau kan plaatsvinden gelet op het gebrek aan capaciteit hiervoor. Van belang is wel dat deze integratie van de archeologische informatie plaatsvindt. Een oplossing kan gevonden worden in een gezamenlijke voorziening binnen de regio. Een goed inzicht in de stand van kennis over het lokale verleden vormt de basis voor de evaluatie, en verdere ontwikkeling, van het lokale archeologiebeleid.
De eeuwenlange bewoning heeft in de bodem van de gemeente Soest talloze sporen nagelaten. Door haar ligging op de overgang van hoog (de Heuvelrug) naar laag (het Eemdal), van zand naar klei, is het bodemarchief uniek te noemen. In onderstaand kader staat een opsomming van de zaken waarvan de gemeente Soest vindt dat haar gemeentelijk erfgoed zich landelijk of regionaal onderscheidt. Deze onderwerpen zijn te beschouwen als een voorlopige gemeentelijke onderzoeksagenda.
Voorstellen thema’s gemeentelijke onderzoeksagenda
|
In gemeenten met een grote dichtheid aan archeologische vindplaatsen en een grote druk op de ruimte, is het niet mogelijk om altijd de doelstelling van behoud in situ door inpassing te realiseren. Het gemeentebestuur dient in het licht van soms strijdige maatschappelijke belangen een verantwoorde afweging te maken en te selecteren. Dat wil zeggen, aan te geven welke vindplaatsen tenminste dienen te worden behouden door inpassing, welke door middel van opgravingen, en welke mogen worden opgegeven. Bij een onevenredig grote financiële druk veroorzaakt door een groot aantal behoudenswaardige locaties binnen een bepaald plan is het eveneens valide een bepaalde vorm van prioritering toe te passen. Het voeren van een consequent, inhoudelijk goed onderbouwd, en transparant gemeentelijk selectiebeleid zal gezien de soms grote financiële consequenties voor betrokkenen (eigenaren, gebruikers, ontwikkelaars, maar niet in de laatste plaats de gemeente zelf), steeds belangrijker worden.
Doelstelling van ieder selectiebeleid dient in ieder geval te zijn, het veiligstellen van een verantwoorde steekproef uit het scala van archeologische relicten dat in de eigen bodem aanwezig is. Daarnaast dient invulling te worden gegeven aan de doelstelling van behoud van de voor het eigen grondgebied of de eigen regio meest karakteristieke vindplaatsen. Zolang het inzicht in de aard van het gehele bodemarchief op het eigen grondgebied ontbreekt, zal het te voeren selectiebeleid maximaal gebruik dienen te maken van voortschrijdend inzicht. De te hanteren systematiek moet enerzijds beantwoorden aan de terechte eis van duidelijkheid en eerlijkheid, anderzijds mag het niet ontaarden in een te rigide toepassing van de op een zeker moment vastgestelde regels. Een regelmatige evaluatie en bijstelling van zowel de uitgangspunten als de toepassing ervan kan de kwaliteit van het eigen monumentenbestand alleen maar ten goede komen.
Het gemeentelijk selectiebeleid zal overigens ontwikkeld en toegepast dienen te worden in nauw overleg met de RCE en de Provincie Utrecht. Het kan en mag immers nooit strijdig zijn met het landelijke, en eventueel provinciale aanwijzingsbeleid voor archeologische monumenten. Bovendien zijn voor de toetsing van de kwaliteit van de gemeentelijke inspanningen op het terrein van de archeologische monumentenzorg in de KNA specifieke richtlijnen en criteria opgenomen.
De onderbouwing van selectiebeslissingen voor archeologische vindplaatsen, oftewel wat bepaalt uiteindelijk of een vindplaats het behouden of onderzoeken waard is, staat in ons land eigenlijk nog in de kinderschoenen. Op nationaal niveau zijn inmiddels wel criteria ontwikkeld voor de waardebepaling van vindplaatsen, maar waar het vooral aan ontbreekt zijn toetsbare parameters waarmee die waardebepaling kan worden onderbouwd. Criteria als zeldzaamheid of juist representativiteit, gaafheid, conservering en landschappelijke context zijn op zich waardevol, maar op dit moment eigenlijk nog zeer rekbare begrippen. Expert judgement en actuele onderzoeksvragen spelen bij de uiteindelijke waardestelling meestal een doorslaggevende rol. Na waardering volgt selectie. Immers niet alles wat waardevol is, kan ook automatisch behouden blijven of onderzocht worden, maar hoe worden daar de prioriteiten gesteld?
Gemeenten doen er verstandig aan het eigen lokale selectiebeleid eveneens te baseren op een lokale of regionale onderzoeksagenda. Naast complementariteit met nationale thema’s en speerpunten kan hierin ruimte geboden worden aan lokale en regionale accenten en prioriteiten. Een goed inzicht in de stand van kennis over het lokale verleden vormt de basis voor de evaluatie, en verdere ontwikkeling, van het lokale onderzoeks- en selectiebeleid. Hoewel er door de archeologische vakwereld de afgelopen jaren intensief is gewerkt aan de Nationale Onderzoeksagenda Archeologie (NOaA; zie noot 38), is er binnen het archeologisch vakgebied vooralsnog weinig consensus over hoe men deze op gemeentelijk niveau als selectiedocument zou moeten toepassen.
Het is vrijwel onmogelijk om op voorhand aan te geven wat de inhoudelijke en cultuurhistorische relevantie van (bedreigde) archeologische resten zal zijn. Een gemeentelijke onderzoeksagenda met als doel inhoudelijke keuzes (selectie) te kunnen maken, zal de komende jaren moeten rijpen. Dit neemt niet weg, dat omwille van de historische of cultuurhistorische betekenis nu al extra aandacht kan worden besteed aan bepaalde thema’s of perioden binnen de gemeente, zoals in de vorige paragraaf opgesomd. Zeker als deze een identiteitsversterkende rol kunnen vervullen.
8.4 Voorlichting en communicatie
Een goed functionerend archeologiebeleid begint met een actief communicatiebeleid. Voorlichting en communicatie zijn cruciale aspecten als het gaat om archeologie in een zo vroeg mogelijk stadium bij ruimtelijke planvorming te betrekken. De consequenties van het Soester gemeentelijk beleid horen van meet af aan helder te zijn binnen het ambtelijk bestuursorgaan. Daarnaast is een goede voorlichting richting de burgers (grondgebruikers, vergunningaanvragers), ontwikkelingsbureaus en archeologische onderzoeksbureaus essentieel.
Alle betrokkenen binnen de gemeentelijke organisatie horen op de hoogte te zijn van het gemeentelijke archeologiebeleid, en de bijbehorende verantwoordelijkheden en mogelijkheden ten aanzien van ruimtelijke ingrepen. Een vast aanspreekpunt archeologie binnen de gemeente is hiermee een vereiste. Bij de gemeente Soest is sinds de Raamovereenkomst Archeologie een vast aanspreekpunt aanwezig bij de afdeling Ruimte. Een nauwe afstemming tussen medewerkers van de gemeentelijke afdelingen Dienstverlening (het team Vergunning en Handhaving) en Ruimte, en een externe archeologisch adviseur (regioarcheoloog) zorgt voor een soepel verloop van het vergunningstraject, (rapport)toetsing en kwaliteitsbewaking. In sommige gevallen is het wenselijk (of zelfs verplicht) ook de Monumentencommissie te betrekken. Een en ander dient te worden vastgelegd in heldere werkprocedures. Daarnaast kunnen ook beleidssectoren binnen de gemeente met of op basis van archeologie hun voordeel doen. Denk hierbij aan allerlei vormen van educatie en scholing, en aspecten als toerisme en recreatie.
De gemeente vervult een belangrijke loketfunctie waar het gaat om voorlichting. Inwoners,ontwikkelaars, maar ook commerciële archeologische bureaus dienen op heldere en eenduidige wijze op de hoogte te worden gesteld van het gemeentelijke archeologiebeleid, de verplichtingen, de rechten etc. De Wet kenbaarheid publiekrechtelijke beperkingen onroerende zaken (Wkpb) vereist, dat ook archeologische informatie ontsloten is voor zowel burgers als overheid. Het publiekelijk (digitaal) toegankelijk maken van deze Beleidsnota, de Beleidsadvieskaart en de Erfgoedverordening via de gemeentewebsite is een goede manier om dit te ondervangen.
Naast het goed en volledig informeren van de burgers in het AMZ-proces, is het communicatiebeleid hieromtrent er vooral op gericht om maatschappelijk draagvlak voor het archeologisch erfgoed te creëren en te behouden! Zonder deze draagkracht en interesse van het publiek zal de archeologische monumentenzorg de zorg van slechts enkelen zijn en blijven. Het vergroten van het draagvlak voor archeologie binnen de gemeente kan worden bereikt door enerzijds het publiek bewust te maken van het belang van archeologie en anderzijds door hen erbij te betrekken. Ruimtelijke plannen hebben vaak een grote invloed op het leefklimaat van bewoners en gebruikers van een gebied; zij dienen dus ook betrokken te worden in de planvormingsprocedures. Dit vergroot niet alleen het maatschappelijk draagvlak voor de vervaardigde plannen, maar vergroot ook de kans om lokaal aanwezige gebiedskennis in te brengen in het planvormingsproces.
In de archeologie wordt tot op heden nog weinig gebruik gemaakt van de talrijke kansen die actieve participatie van bewoners biedt voor de totstandkoming van archeologievriendelijke ruimtelijke plannen. Lokale ervaringskennis van bewoners onderscheidt zich op een groot aantal punten heel duidelijk van de kennis van wetenschappelijke deskundigen en blijkt in de ruimtelijke ordening een belangrijke meerwaarde op te leveren. Actieve participatie van de bevolking levert niet alleen inhoudelijk betere plannen op, ook kunnen zij rekenen op een veel groter maatschappelijk draagvlak. Dit leidt uiteindelijk tot een duidelijke tijd- en kostenbesparing in de uitvoering (weinig oponthoud door inspraakprocedures) en een goede basis voor toekomstige planvormingsprocedures in hetzelfde gebied.
Amateurarcheologen en heemkundigen vervullen op velerlei wijzen een belangrijke rol bij het creëren van draagvlak voor de lokale geschiedenis. Zij kunnen zeker ook een rol spelen binnen de gemeentelijke archeologie. Het werken met vrijwilligers werkt kostendrukkend en vergroot de betrokkenheid van de bevolking bij het uitvoeren van opgravingen en het verwerken van de vondsten en documentatie na afloop daarvan.
In het geval van uitbesteding van veldonderzoeken aan commerciële partijen kunnen meestal goede afspraken worden gemaakt met de uitvoerende bedrijven over bijvoorbeeld participatie door vrijwilligers in het veld. De mogelijkheden tot het zelfstandig doen van opgravingen zijn echter beperkt! Vrijwilligersorganisaties (zoals de AWN) kunnen onder auspiciën van de RCE onder voorwaarden toestemming krijgen voor het uitvoeren van opgravingen.38 Voor archeologische begeleidingen en inspecties (het zichtbaar maken van archeologische sporen bij niet-archeologische graafwerkzaamheden) is geen vergunning nodig; dat mag door vrijwilligers worden gedaan. Het werkelijk uitgraven en documenteren van archeologische sporen valt onder opgraven en daarvoor is een opgravingsvergunning nodig.
Resumerend is begeleiding door vrijwilligers een optie wanneer:
Een archeologische begeleiding of inspectie door vrijwilligers, kan door de vergunningverlener (gemeente) als voorwaarde worden opgenomen bij het verlenen van een omgevingsvergunning.
Indien niet aan genoemde voorwaarden wordt voldaan, wordt de voorkeur gegeven aan een archeologische begeleiding door een instelling met een opgravingsvergunning. De gemeente Soest kan in dit verband nadere afspraken maken met de lokale en regionale amateurarcheologen en historici.39 Deze afspraken hebben betrekking op de wijze waarop de vrijwilligers betrokken worden bij de vrijgegeven plangebieden, hoe de concrete werkwijze verder dient te worden ingevuld, hoe de rapportage ervan plaatsvindt, hoe onkosten worden vergoed en dergelijke.
Bij de bekostiging van de gemeentelijke archeologische monumentenzorg is het van belang een onderscheid te maken tussen enerzijds de algemene uitvoeringskosten van het gemeentelijke beleid, en anderzijds projectgebonden uitvoeringskosten. De eerste kunnen worden gezien als apparaatskosten (op te vatten als de bestuurslasten), noodzakelijk voor het nakomen van de generieke gemeentelijke taakstelling. De projectgebonden uitvoeringskosten zijn de kosten van het doorlopen van het archeologisch proces om het behoud van informatie te garanderen en/of te komen tot een verantwoorde afweging van belangen. In tegenstelling tot de generieke kosten, zijn deze in de meeste gevallen direct te relateren aan individuele bouw- en inrichtingsprojecten.
De bestuurslasten archeologiebeleid bestaan uit eenmalige kosten die gemaakt worden voor:
het opstellen en implementeren van de archeologische waarden- en beleidsadvieskaart40;
het adviseren inzake bestemmingsplannen en vergunningen.41
De jaarlijkse uitvoeringskosten komen voort uit het begeleiden van de uitvoering en handhaving van het beleid. De hoogte van de bestuurslasten zijn afhankelijk van:
Met de implementatie van het gemeentelijk beleid en de bijbehorende vergunningsvoorschriften kan de gemeente in belangrijke mate invulling geven aan het zogenaamde veroorzakerprincipe. Van initiatiefnemers van ruimtelijke ingrepen kan op basis daarvan verlangd worden dat zij de kosten van benodigde archeologische maatregelen en werkzaamheden voor hun rekening nemen.
Indien de kosten van het totale archeologisch onderzoek (inclusief beschermende maatregelen) de redelijkheid overtreffen, kunnen de gemeente (en provincie) de kosten voor een vergunning-aanvrager compenseren. Deze overheidsorganen zijn immers verantwoordelijk voor de voorgeschreven maatregelen (opgraving) en dus voor het ontstaan van de kosten. Als ook daarna nog sprake blijft van extreme kosten dan kan de opgraving in aanmerking komen voor een rijksbijdrage. Deze specifieke uitkering geldt overigens alleen voor de kosten die overblijven nadat de drempelbijdrage en het verstoordersdeel zijn afgetrokken van de totale opgravingkosten.
8.6.4 Excessieve kostenregeling
Het principe dat de veroorzaker betaalt, gaat niet in alle gevallen op. Dit geldt met name als er sprake is van ‘kosten die niet in redelijkheid volledig ten laste dienen te komen van de verstoorder, als de bevoegde instantie tot het doen van opgravingen heeft verplicht’. Bij schade die voor vergoeding in aanmerking komt heeft de wetgever vooral gedacht aan excessieve kosten als gevolg van opgravingen. Of dergelijke kosten als excessief moeten worden gekwalificeerd, is sterk afhankelijk van het financiële belang van de aanvrager, diens draagkracht, de mogelijkheden om naar een andere locatie om te zien etc. Bij de regeling voor excessieve kosten is er sprake van een 3 trapsraket:
Voor zover de verstoorder schade lijdt als gevolg van de weigering van een vergunning of vanwege de voorschriften die aan de vergunning, ontheffing of projectbesluit zijn gekoppeld en die redelijkerwijs niet of niet geheel te zijner laste behoort te blijven, vergoeden Burgemeester en Wethouders die schade (MW, ex art. 42);
8.6.5 Gemeentelijke (archeologie)fonds
In hoeverre schade al dan niet ten laste moet blijven van de aanvrager is, zoals uit het bovengenoemde blijkt, afhankelijk van de omstandigheden van het geval. Gemeenten kunnen zelf beleid maken over de schadevergoedingen (MW, ex art. 42). Daarbij is het verstandig om rekening te houden met de vereisten omschreven in de Bamz.
Tegenover de verantwoordelijkheid van de ‘verstoorder’ om te betalen voor de ‘schade’ die hij toebrengt aan het archeologische erfgoed, staat de verantwoordelijkheid van het verplichtende bestuursorgaan de redelijkheid van de kosten te bewaken.42 Met inachtneming van de eigen verantwoordelijkheid van de initiatiefnemer is het verplichtende bestuursorgaan in bijzondere situaties gehouden een vergoeding toe te kennen.
Onderstaand schema geeft een inzicht in de stand van zaken van de ontwikkeling en implementatie van het Soester archeologiebeleid. Naar verwachting kan het beleid medio 2011 door de raad worden vastgesteld. Hiermee voldoet de gemeente Soest dan aan de eisen van de gewijzigde Monumentenwet.
Tabel 2: Tijdsplanning voor de implementatie van het Soester archeologiebeleid.
Aanbevelingen en Beleidskeuzes
Deze beleidsnota sluit af met enkele aanbevelingen aan de gemeente Soest. Deze aanbevelingen hebben betrekking op zowel het vaststellen van en het omgaan met het gemeentelijk archeologiebeleid, als het omgaan met haar archeologisch erfgoed.
De Archeologische Verwachtings- en Beleidsadvieskaarten moeten niet gezien worden als een statisch, maar juist als een dynamisch product. Door voortschrijdend inzicht, zoals resultaten van archeologische opgravingen, is het wellicht nodig in de toekomst aan bepaalde gebieden een hogere of juist een lagere waardering of verwachting dan de huidige toe te kennen. Om dit gedurende de doorlooptijd van een bestemmingsplan te kunnen doen, dient dan wel een wijzigingsbevoegdheid met betrekking tot dit voorkomen opgenomen te worden. Hetzelfde geldt voor dergelijke wijzigingen in de Erfgoedverordening;
Op dit moment is de gemeente Soest nog grotendeels onontgonnen op het gebied van de archeologie. Dit zal in de toekomst, gezien de hernieuwde wetgeving, gaan veranderen. Mogelijk zullen bepaalde gebieden of (pre)historische perioden meer of minder aandacht krijgen. Middels het opstellen van een gemeentelijke onderzoeksagenda is een dergelijke historische of geografische voorkeur te beargumenteren en verder uit te werken. Uit onderliggende nota blijkt al, dat er (pre)historische vraagstukken zijn die extra aandacht verdienen (zie paragraaf 8.3.1);
De bewoningsgeschiedenis van de diverse kernen in Soest kan de komende jaren middels archeologisch onderzoek steeds beter in beeld worden gebracht. Ook de diverse archeologische onderzoeken die er recentelijk hebben plaatsgevonden leveren hier al een bijdrage aan. Dergelijke onderzoeken vormen tezijnertijd wellicht een goede gelegenheid om een publieksvriendelijke publicatie te maken van de (vroegste) geschiedenis van Soest vanuit archeologisch oogpunt. Middels een expositie kan het publiek kennis maken met de archeologische vondsten die er gedaan zijn;
Het CAR is momenteel bezig met een regionaal onderzoek naar prehistorische grafheuvels en de bijbehorende grafvondsten in Amersfoort, Bunschoten, Leusden en Soest. Dit vormt wellicht een goede aanzet tot een hernieuwde interesse in en betere bescherming en ontsluiting van de diverse grafheuvels in Soest;
De gemeentelijke verantwoordelijkheid inzake archeologie ligt in Soest momenteel bij de afdeling Ruimte. Het gemeentelijk archeologiebeleid, zoals beschreven in deze Beleidsnota, heeft echter ook raakvlakken met andere afdelingen, zoals Bedrijfsvoering (Communicatie), Samenleving (Cultuur) en Dienstverlening (Vergunningverlening en Handhaving). Het is noodzakelijk nadere (werk)afspraken te maken met deze afdelingen om de archeologische taakstelling als gevolg van het nieuwe beleid goed te kunnen laten functioneren.
Alkemade en Hessing 2009: M. Alkemade, W. Hessing, Voorbeeldbeleidsplan Gemeentelijke Archeologische Monumentenzorg, (uitgave VNG), Amsterdam 2009.
Alkemade e.a. 2009: M. Alkemade, W. Hessing, en K. Kaptein, Verder met Vallletta. Handreiking voor de gemeentelijke archeologische monumentenzorg (AMZ), (uitgave VNG), Den Haag 2009.
De Boer e.a. 2009: G. de Boer, ‘Gemeenten Amersfoort en Leusden. Een archeologische verwachtings- en beleidsadvieskaart (m.u.v. de historische stadskern)’, Raap-rapport 1875, z.p. 2009.
De Boer e.a. 2010: G. de Boer, ‘Gemeente Soest. Een archeologische verwachtings- en beleidsadvieskaart’, Raap-rapport 1866, z.p. 2010.
Kortlang 2010: F.P. Kortlang, ‘Nota Archeologiebeleid gemeenten Weert en Nederweert. Naar een implementatie van de Wet op de Archeologische Monumentenzorg in het gemeentelijke beleid’, ArchAeO-Rapport 0915, Eindhoven 2010.
Luinge 2009: R.A.C. Luinge, Bouwen, ruimte en archeologie. Juridisch kader voor niet-archeologen (SIKB uitgave), z.p. 2009.
Lijst van afbeeldingen, afkortingen en begrippen
Afbeeldingen, tabellen en figuren
AHN: Algemeen Hoogtebestand Nederland
AMK: De Archeologische Monumenten Kaart (AMK) is in samenwerking met de verschillende provincies en gemeentelijk archeologen ontwikkeld. Op de kaart staan de terreinen aangegeven waarvan al bekend is dat er archeologische waarden aanwezig zijn. De terreinen zijn beoordeeld op de criteria kwaliteit, zeldzaamheid, representativiteit, ensemblewaarde en belevingswaarde. Op grond van deze criteria zijn de terreinen ingedeeld in terreinen met archeologische waarde, hoge archeologische waarde en zeer hoge archeologische waarde. Onder deze laatste categorie vallen ook de wettelijk beschermde monumenten. De AMK is één van de bronnen om ruimtelijke plannen, zoals streek- en bestemmingsplannen, te kunnen opstellen, beoordelen en toetsen op hun gevolgen voor de archeologie. Een groot aantal provincies gebruikt de AMK ook als bron voor de ontwikkeling van digitale cultuurhistorische waardenkaarten. De AMK biedt echter altijd een momentopname. Ieder jaar komen er nieuwe archeologische terreinen bij, vervallen bestaande terreinen of worden groter of juist kleiner. Daarnaast kunnen terreinen die niet op de AMK staan, toch waardevolle archeologische resten bevatten. De kaarten worden via een roulatiesysteem doorlopend herzien. Voor meer informatie over de AMK´s, zie www.cultureelerfgoed.nl
AMZ: Archeologische Monumenten Zorg zoals verwoord in de KNA. De AMZ bestaat in de KNA uit de volgende onderdelen: bureauonderzoek, inventariserend veldonderzoek, fysiek beschermen, archeologische begeleiding, opgraven, deponeren en registreren.
Amateur-archeoloog: In de archeologie geïnteresseerde mensen, meestal zonder archeologische opleiding. Door hun toewijding aan het vak hebben ze vaak een kennis opgebouwd die niet onder doet voor die van professionele archeologen. In het verleden hebben vrijwilligers regelmatig zelf opgravingen uitgevoerd. Dit met instemming van de RCE en in overleg met de provinciaal archeoloog. Een opgraving door vrijwilligers was vaak een 'noodopgraving' omdat bij grondwerkzaamheden bleek dat er archeologisch materiaal in de grond zat. Vrijwilligers zullen in de toekomst naar verwachting nog maar beperkt zelfstandig opgravingen doen omdat er steeds meer vooronderzoek plaatsvindt, waardoor het aantal toevalsvondsten naar verwachting minder wordt. Vrijwilligers zullen hun kennis en betrokkenheid meer gaan inzetten voor het kritisch volgen en het voeden van alle activiteiten op het gebied van de ruimtelijke ordening.
Archeologische begeleiding: Proces waarbij de uitvoering van niet-archeologische werkzaamheden door een archeoloog wordt begeleid. Hierbij is een archeoloog bij de uitvoering van het werk aanwezig en registreert deze of er archeologische sporen worden aangetroffen. Indien dit het geval is, worden deze tevens gedocumenteerd. Archeologische begeleiding is niet bedoeld om ingezet te worden als alternatief voor een IVO of opgraving. Het proces kan 3 doelen dienen:
Archeologische beleids- of beleidsadvieskaart: Kaart, afgeleid van een monumentenkaart, verwachtings- of trefkanskaart en vindplaatsenkaart, die de ruimtelijke grondslag geeft voor een AMZ-beleid. De archeologische beleids- of beleidsadvieskaart geeft aan welke gebieden in een bestemmingsplan de (dubbel)bestemming archeologie (zouden) moeten krijgen. Deze gebieden zijn onderscheiden in zones of terreinen, waar een op onderdelen verschillend beleid kan worden gehanteerd.
Archeologisch monument: Volgens art. 1, lid b2 MW 1988 is een archeologisch monument een terrein, welke van algemeen belang is wegens de aanwezigheid van vóór tenminste vijftig jaar vervaardigde zaken, die van algemeen belang zijn wegens hun schoonheid, hun betekenis voor de wetenschap of hun cultuurhistorische waarde. Om het belang van monumenten te nuanceren is op de AMK het onderscheid gemaakt tussen terreinen van zeer hoge waarde, hoge waarde en waarde. Binnen de categorie terreinen van zeer hoge waarde zijn sommige terreinen aangewezen als beschermd monument.
Archeologische waarneming: Een aangetroffen of gesignaleerd archeologisch fenomeen. Dit kan de vondst van een bepaald (gebruiks)voorwerp zijn of de waarneming van de aanwezigheid van in de bodem aanwezige sporen die wijzen op menselijke activiteit in het verleden. Waarnemingen worden gedaan tijdens gerichte archeologische onderzoeken (van akkerbezoeken tot en met opgravingen), maar kunnen ook toevallig zijn. Waarnemingen moeten worden gemeld aan de RCE.
Archis: Het archeologisch informatiesysteem. Het wordt beheerd en bijgehouden door de RCE en bestaat uit een GIS-systeem met verschillende kaartlagen, waaraan een database is gekoppeld. Alle onderzoeken, waarnemingen en vondstmeldingen worden in Archis ingevoerd. Ook de AMK en de IKAW zijn in Archis opgenomen. Hierdoor is met het systeem snel en eenvoudig een eerste indicatie te krijgen of er aanwijzingen zijn dat ergens archeologische waarden aanwezig (kunnen) zijn. Het gebruik van Archis is voorbehouden aan geregistreerde (professionele) gebruikers.
Artefact: Een door mensen gemaakt voorwerp.
AWN: Archeologische Werkgroep Nederland.
Bamz: Besluit archeologische monumentenzorg.
Beheer: Onder beheermaatregelen worden verstaan alle regelmatig te treffen maatregelen, welke noodzakelijk zijn om ervoor te zorgen dat archeologische monumenten die in een goede staat verkeren dat ook blijven. Beheer bestaat uit schouwen, uitvoeren van onderhoud en eventueel monitoren. Het gaat hier om het treffen van maatregelen op de lange termijn.
Behoudenswaardig: In de KNA gehanteerde term om aan te geven dat een terrein zo waardevol is dat behoud in situ, of anders een opgraving, noodzakelijk is om de daarin aanwezige archeologische gegevens te behouden. Indien de uitspraak ‘behoudenswaardig / niet behoudenswaardig’ op voldoende waarderend onderzoek berust, is deze kwalificatie het sleutelbegrip bij het selectiebesluit.
Beschermd monument: Volgens art. 1, lid d MW 1988 is een beschermd monument: een onroerend monument welke in ingeschreven in de volgens de Monumentenwet ingestelde registers. In de Monumentenwet gelden voor archeologische monumenten (terreinen) en gebouwen dezelfde beschermende voorwaarden. (zie ook archeologisch monument).
Behoud in situ: Behoud van archeologische resten op exact de plaats waar de laatste gebruiker het heeft gedeponeerd, weggegooid of verloren.
Bevoegd gezag: De overheid (in dit geval de gemeente) die het selectiebesluit neemt en het Programma van Eisen goedkeurt.
Booronderzoek: Methode bij inventariserend veldonderzoek, gebaseerd op het verrichten van grondboringen, waarbij vooral wordt gelet op het voorkomen van archeologische indicatoren zoals aardewerkfragmenten, houtskool en fosfaatconcentraties.
Bureauonderzoek: Het doel van een bureauonderzoek is het verwerven van informatie over verwachte en/of aanwezige archeologische waarden binnen een bepaald gebied. Het opstellen van een gedetailleerde verwachtingskaart en een gespecificeerde verwachting kan deel uitmaken van een bureauonderzoek.
CAA: Centraal Archeologisch Archief, bevindt zich bij de RCE. Papieren archief waarin gegevens over archeologische waarnemingen en onderzoeken zijn verzameld.
CAR: Centrum voor Archeologie van de gemeente Amersfoort
CCvD: Centraal College van Deskundigen: de opvolger van het College voor de Archeologische Kwaliteit (CvAK). Het CCvD heeft de volgende taken: het vaststellen en bijhouden van de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA) en het geven van voorlichting over kwaliteitsborging in de archeologie. Het secretariaat van de CCvD is ondergebracht bij de SIKB, een organisatie die tot doel heeft de kwaliteit van bodemonderzoek in bredere zin te bevorderen.
CMA: Het Centraal Monumenten Archief. Hierin is alle (papieren) informatie die de RCE heeft over een AMK-terrein opgenomen. Omdat dit soms zeer uitvoerige informatie is (kadastrale gegevens en dergelijke) is niet altijd alle informatie opgenomen in Archis, maar deels wel via “livelink”te benaderen.
Complextype: Interpretatie van een specifieke vondst en/of grondspoor of een groep daarvan, geeft aan in welke systeemcontext (complex) een vondst of grondspoor heft gefunctioneerd.
Fysiek beschermen: Het duurzaam in stand houden van archeologische waarden in situ als bron van kennis en beleving. Het streven is het (verdere) verval van archeologische waarden tegen te gaan en aangerichte schade, zo mogelijk, te herstellen.
Gemeentelijk archeologisch adviseur: Archeologisch deskundige, extern in te huren, met de status van senior-archeoloog (volgens KNA). Inhoudelijke expertise kan worden verkregen door het in dienst nemen van een gemeentearcheoloog of - samen met omliggende gemeenten - een regioarcheoloog.
Gemeentelijk medewerker archeologie: Medewerker die de vergunning- en ontheffingsaanvraag beoordeelt op onderzoeksverplichting en het archeologisch onderzoekstraject begeleidt.
IKAW: Indicatieve Kaart van Archeologische Waarden. De IKAW is een landelijke kaart met een schaal van 1:50.000, die op basis van geomorfologische gegevens, de kans weergeeft op de aanwezigheid van archeologische vindplaatsen (onderscheid in hoge, middelhoge, lage en zeer lage trefkans). De ‘score’ op de IKAW kan echter nooit voldoende zijn om op gemeentelijk niveau vast te stellen of archeologie wordt verstoord. Het gebruik van de IKAW vereist archeologische expertise (zie de Handleiding IKAW op www.cultureelerfgoed.nl).
IVO: Inventariserend veldonderzoek. Het doel van het inventariserend veldonderzoek is het aanvullen en toetsen van het verwachtingsmodel dat gebaseerd is op het bureauonderzoek. In het IVO worden de aan- of afwezigheid, de aard, karakter, de omvang, de datering, de gaafheid, de conservering en de relatieve kwaliteit van de archeologische waarden vastgesteld. Het moet zo worden uitgevoerd dat het niet destructiever is dan noodzakelijk. Een IVO bestaat doorgaans uit een booronderzoek of een proefsleuvenonderzoek, maar kan ook een geofysisch onderzoek zijn. Afhankelijk van het doel is het IVO onderverdeeld in een verkennende, karterende en waarderende fase. Het resultaat van het IVO is een rapport met een waardering, en een (selectie-)advies, aan de hand waarvan een beleidsbeslissing (meestal een selectiebesluit) genomen kan worden.
KNA: De Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA) is bedoeld als verplicht kader voor alle instellingen en personen die werkzaamheden uitvoeren in het kader van de archeologische monumentenzorg in Nederland. Het gaat daarbij onder meer om: veldonderzoek, opgraven, beheer, registreren, deponeren van vondsten en de archeologische begeleiding van projecten. De norm is ontwikkeld door een commissie van archeologen en maakt deel uit van een systeem van kwaliteitszorg. De KNA is te downloaden vanaf de website van de SIKB: www.sikb.nl.
Meldingsplicht: Sinds het aannemen van de eerste Monumentenwet in 1961 bestaat er in Nederland een meldingsplicht (Monumentenwet 1988 art. 53): “Degene die anders dan bij het doen van opgravingen een zaak vindt waarvan hij weet dan wel redelijkerwijs moet vermoeden dat het een monument is, meldt die zaak zo spoedig mogelijk bij Onze minister.”
Monument: De Monumentenwet 1988 (afkorting: MW) geeft de volgende omschrijving van archeologisch monumenten: terreinen met daar aanwezige vóór tenminste vijftig jaar vervaardigde zaken welke van algemeen belang zijn wegens hun schoonheid, hun betekenis voor de wetenschap of hun cultuurhistorische waarde. Het kan verwarrend zijn dat in het archeologisch spraakgebruik met het woord ‘monument’ soms wordt bedoeld ‘een terrein dat op de AMK staat’ en soms ‘een wettelijk beschermd monument’. Niet alle ‘monumenten’ zijn dus wettelijk beschermd! Naast de wettelijk beschermde rijksmonumenten zijn er inmiddels ook provinciale en gemeentelijke archeologische monumenten, die planologisch beschermd zijn bijvoorbeeld middels het bestemmingsplan.
Nationale Onderzoeksagenda Archeologie: De NOaA geeft inzicht in de actuele thema’s en vragen die in de huidige archeologische discussie centraal staan en waaraan nieuw uitvoerend onderzoek een bijdrage kan leveren. In de NOaA wordt soms ook aangegeven wat de meest geschikte onderzoeksmethoden zijn voor de beantwoording van deze vragen; hij verduidelijkt de potentiële relaties tussen uitvoerend onderzoek en vigerende onderzoeksprogramma’s en hij geeft inzicht in het belang van specialistisch onderzoek (bijv. van specifieke materiaalcategorieën). De NOaA kan ingezet worden als instrument voor het opstellen van onderzoeksplannen, de selectie en waardering van vindplaatsen en het opstellen van Programma’s van Eisen Het is een gemeenschappelijk product van het hele archeologisch veld (RACM, Universiteiten, Bedrijfsleven, Gemeentelijke archeologen).
Opgraving: Een opgraving of Definitief Onderzoek (DO) is een (preventieve) vorm van onderzoek. Dat wil zeggen dat het veldwerk van het onderzoek aangevangen en afgesloten wordt vóór aanvang van de ingreep waarvoor het onderzoek nodig is. Een opgraving heeft als doel het documenteren en van gegevens en het veiligstellen van materiaal van vindplaatsen om daarmee informatie te behouden die van belang is voor kennisvorming over het verleden. De consequentie is dat na de opgraving de vindplaats niet meer bestaat (‘opgraven = vernietigen’). De onderzoeksresultaten worden vastgelegd in een rapport.
Opgravingsvergunning: Volgens de huidige Monumentenwet 1988 (artikel 45) is het opgraven van een behoudenswaardige vindplaats alleen toegestaan met een schriftelijke vergunning van de minister van OCW. Dit is de zogeheten 'opgravingsbevoegdheid'.
Onderzoeksgebied: Het geografische gebied waarop het onderzoek betrekking heeft.
Oppervlaktekartering: Karteringsmethode waarbij aan de hand van vondsten aan het oppervlak vindplaatsen worden gelokaliseerd. Hiertoe worden met name akkerbouwpercelen (in verband met de vondstzichtbaarheid) in raaien met een regelmatige tussenafstand belopen, waarbij het oppervlak op vondsten wordt geïnspecteerd.
Plangebied: Het gebied waarbinnen de realisering van de planvorming het bodemarchief kan bedreigen.
Proefsleuf: Methode bij Inventariserend veldonderzoek.
PvA: Een Plan van Aanpak bij een opgraving geeft weer hoe een archeologische uitvoerder de vragen zoals omschreven in het Programma van Eisen denkt te gaan beantwoorden. Bij een PvA van een booronderzoek wordt het doel en de vraagstelling omschreven, alsmede de werkwijze, maar gaat er geen PvE of goedkeuring door het bevoegd gezag aan vooraf.
PvE: Programma van Eisen. Aan een gravend archeologisch onderzoek moet altijd een PvE ten grondslag liggen dat is bekrachtigd door het bevoegd gezag. Het PvE stelt het kader voor ontwerp en uitvoering. In de KNA zijn de normen vastgelegd waaraan een PvE voor archeologisch onderzoek moet voldoen. Voor het format dat voor PvE’s gebruikt dient te worden, zie www.sikb.nl.
RCE: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed te Amersfoort, uitvoerende dienst van de Minister van OCW. In de RCE is de voormalige ROB (Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek) samen gegaan met de voormalige RDMZ (Rijksdienst voor de Monumentenzorg). Een tijdje heeft de Rijksdienst RACM geheten (Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten). De ROB was sinds zijn oprichting in 1947 de centrale instantie in Nederland op het gebied van archeologisch onderzoek en documentatie, waarbij in 1961 bij de invoering van de eerste Monumentenwet, ook de taak kwam om terreinen aan te wijzen als beschermd archeologisch monument. Daardoor werd de ROB naast kenniscentrum en onderzoeksinstelling ook de administratieve beheerder van het bodemarchief. Sinds 1967 opereerde vanuit de ROB in elke provincie (behalve drie noordelijke provincies) een rijksambtenaar als provinciaal archeoloog, die zorg droeg voor onderzoek, monumentenzorg en documentatie op provinciaal niveau. Landelijk voerde de ROB grote onderzoeksprojecten uit en verzorgde de ROB publicaties. Sinds 1961 moesten onderzoeken en vondsten bij de ROB worden gemeld. Deze werden geregistreerd in het CAA (Centraal Archeologisch Archief), waarin ook de ROB-onderzoeksdocumentatie ondergebracht was. In 1992 werd het informatiesysteem Archis de digitale ‘schil’ van het CAA en het CMA (Centraal Monumenten Archief). Archis is voor geautoriseerde personen on-line raadpleegbaar en is nog steeds het verplichte loket om onderzoeken en vondsten te melden. Sinds de privatisering en decentralisatie van de AMZ zijn kerntaken van de archeologische tak van de RCE: onderzoeks- en vondstregistratie in Archis, uitvoering Monumentenwet (aanwijzingen en vergunningen), verlening opgravingsvergunningen aan bedrijven en gemeenten, fungeren als kenniscentrum.
SIKB: Stichting Infrastructuur Kwaliteitsborging Bodembeheer (www.sikb.nl).
Selectieadvies: Schriftelijk advies aan het bevoegd gezag door een onderzoeks- en/of adviesbureau. Hierin wordt geadviseerd over de behoudenswaardigheid van één of meer vindplaatsen aan de hand van de opgestelde waardering en criteria die gesteld zijn in het archeologische beleid van de betrokken overheid.
Selectiebesluit: Een selectiebesluit is het gemotiveerde besluit van Burgemeester en Wethouders op grond van art. 39/41 MW 1988, waarin bepaald wordt of de waarde van een terrein voldoende is vastgesteld, en of maatregelen ter bescherming van het archeologisch erfgoed nodig zijn. Deze maatregelen kunnen zijn: een opgraving, archeologische begeleiding, technische behoudsmaatregelen. Een selectiebesluit kan in elke fase van het AMZ-proces genomen worden (na bureauonderzoek, verkennend onderzoek, karterend onderzoek en waarderend onderzoek). Het dient in ieder geval genomen te worden na waarderend onderzoek. In het selectiebesluit wordt niet alleen rekening gehouden met de waarde van het terrein, maar ook met het risico dat de ingreep vormt en met eventuele andere belangen. Bij het selectiebesluit wordt afgewogen of onderzoek of behoud in situ in een kennisbehoefte kan voorzien. Het besluit leidt tot het al dan niet, of onder voorwaarden, verlenen van een vergunning.
Standaardrapport: Schriftelijk rapport over een opgraving waarin de informatie wordt weergegeven en geïnterpreteerd conform de specificaties van de KNA. De basisgegevens dienen zodanig (controleerbaar) te worden gepresenteerd dat verder wetenschappelijk onderzoek kan worden uitgevoerd. Het rapport dient tevens in digitale vorm, inclusief complete basisregistratie, aangeleverd te worden.
Senior-archeoloog: Archeoloog die voldoet aan de eisen volgens de vigerende KNA. Afgeronde universitaire opleiding archeologie (master), Kennis van de relevante onderdelen uit de BRL en de KNA protocollen, Indien de universitaire opleiding niet is afgerond in de archeologie van Noord West Europa dient de minimale aantoonbare ervaringseis uitsluitend betrekking te hebben op werk in de Nederlandse archeologie, 6 jaar werkervaring met gravend onderzoek in Noordwest Europa, waarvan 3 jaar als archeoloog in een leidinggevende functie. 6 relevante publicaties en Lid van beroepsvereniging met ethische code.
Site: een archeologisch gedefinieerde eenheid van tijd, ruimte, complextype, bijvoorbeeld een Romeins grafveld of een jachtkamp uit het mesolithicum . Binnen een vindplaats kunnen zich meerdere sites bevinden.
Toevalsvondst: Tijdens bouw- en andere werkzaamheden kan het voorkomen dat men stuit op een monument. Wanneer er geen sprake is van een officiële opgraving, spreken we over een toevalsvondst. Het begrip monument wordt hier gebruikt volgens de definitie van art. 1, onder b, sub 1 Monumentenwet 1988. Dit betreft alle vóór tenminste vijftig jaar vervaardigde zaken welke van algemeen belang zijn wegens hun schoonheid, hun betekenis voor de wetenschap of hun cultuurhistorische waarde.
Verordening: Een gemeentelijke verordening is een op gemeentelijk niveau vastgesteld algemeen verbindend voorschrift. Het is een wetgevende regeling op gemeentelijk niveau.
Verstoring: Aantasting van een gebied met archeologische waarden. Dit verschijnsel kan zich voordoen: door erosie, afgraving of egalisatie, door (diepe) bewerking van de bovengrond, door zetting als gevolg van ophoging, door verdroging en verzuring.
Vindplaats: een locatie waar archeologische vondsten zijn gedaan. Vooronderzoek: zie inventariserend veldonderzoek.
Waarderend onderzoek: De waarderende fase van het inventariserend veldonderzoek dient om meer duidelijkheid te verkrijgen over de aard, omvang, datering, gaafheid, conservering en inhoudelijke kwaliteit van de archeologische resten ten behoeve van de waardebepaling. Hierbij dient ook (indien van toepassing) de onderzoeksagenda van de gemeente, de Provinciale Onderzoeksagenda (POA) en de Nationale Onderzoeksagenda Archeologie (NOaA) te worden betrokken. Uiteindelijk volgt op basis van de waardestelling een selectieadvies en selectiebesluit.
Waarderen: Het bepalen van de kwaliteit van: het bodemarchief, van vondstmateriaal of van een monster. Het vaststellen van de kwaliteit van het bodemarchief geschiedt op basis van:
De waardering van een vindplaats of een groep van vindplaatsen leidt tot een uitspraak over de behoudenswaardigheid ervan en vormt de basis voor het selectieadvies. Na het verwerken van het vondstmateriaal kan dit worden gewaardeerd om een selectie te kunnen maken van materiaal dat voor deponering in aanmerking komt (selectie materiaal). Monsters worden gewaardeerd teneinde een indruk te krijgen van de diversiteit, kwantiteit en conservering van organische resten.
Wamz: Wet op de archeologische monumentenzorg. De Wamz is een wijzigingswet waarmee niet alleen de Monumentenwet 1988 is aangepast, maar ook de Ontgrondingwet (Ow), de Wet Milieubeheer (Wm), de Woningwet (Ww) en de Wet ruimtelijke ordening (Wro). Hiermee wordt de archeologische monumentenzorg ingebed in het proces van de ruimtelijke ordening, waar het Verdrag van Valletta (= verdrag van Malta) ook om vraagt.
Gemeentelijketoetsingsrichtlijnen voor Archeologisch Bureauonderzoek
Gemeentelijke toetsingsrichtlijnen voor Inventariserend Veldonderzoek
Toetsingsschema Archeologie voor aanvraag Omgevingsvergunning
Bijlage 1 Gemeentelijke toetsingsrichtlijnen voor inventariserend veldonderzoek
Richtlijnen voor Bureauonderzoek binnen de gemeente Soest versie 1, januari 2011
De Gemeente Soest kijkt bij de toetsing van bureauonderzoeken of deze voldoen aan de in de
Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA) gestelde minimale kwaliteitseisen. Bij de beoordeling worden tevens de hieronder beschreven richtlijnen gehanteerd. Ze dienen ter verduidelijking van, en aanvulling op, de eisen en specificaties zoals vermeld in de geldende versie KNA.
Deze Richtlijnen zijn bestemd voor bedrijven, organisaties en particulieren die archeologisch bureauonderzoek (laten) uitvoeren in de gemeente Soest.
Archeologische en historische gegevens
Bij in de regio actieve werkgroepen van amateur-archeologen en historische verenigingen dient navraag gedaan te worden of deze aanvullende informatie hebben met betrekking tot het plangebied, zoals nog niet gemelde vondsten. De geraadpleegde personen en de eventueel verstrekte aanvullende informatie dienen in het rapport opgenomen te worden. Lijst metcontactpersonen van archeologische werkgroepen is te raadplegen via www.stamu.nl.
Eventueel beschikbare andere bronnen zoals de Archeologische Kroniek Utrecht en ‘grijze’ literatuur dienen tevens geraadpleegd te worden. Lijsten van rapporten en van tijdschriftartikelen zijn te raadplegen via www.stamu.nl.
Een veldinspectie (terreininspectie) dient deel uit te maken van een bureauonderzoek; de resultaten daarvan dienen specifiek vermeld te worden in het rapport. Indien er bij de inspectie (controle)boringen worden gezet, valt dit onder het Inventariserend Veldonderzoek.
Bijlage 2 Toetsingsschema archeologie voor omgevingsvergunningaanvraag
Richtlijnen voor Inventariserend Veldonderzoek in de gemeente Soestversie 1 - januari 2011
De Gemeente Soest kijkt bij de toetsing van rapportages van Inventariserend Veldonderzoek of deze voldoen aan de in de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA) gestelde minimale kwaliteitseisen. Bij de beoordeling worden tevens de hieronder beschreven richtlijnen gehanteerd. Ze dienen ter verduidelijking van, en aanvulling op, de eisen en specificaties zoals vermeld in de geldende versie KNA.
Deze Richtlijnen zijn bestemd voor bedrijven, organisaties en particulieren die archeologisch onderzoek (laten) uitvoeren in de gemeente Soest.
Bij het uitvoeren van niet-gravend onderzoek (zoals booronderzoek) hoeft volgens het KNA geen Programma van Eisen (PvE) opgesteld te worden, maar kan volstaan worden met een Plan van Aanpak (PvA). Het PvA is een beperkte variant van het PvE en dient aan de volgende eisen en specificaties te voldoen:
Als er nog geen bureauonderzoek is uitgevoerd, dient minimaal aan de hand van de gebiedskenmerken, de landschappelijke situatie (geologisch, geomorfologisch en bodemkundig), de trefkans volgens de gemeentelijke archeologische verwachtingskaart, de monumenten van de AMK en waarnemingen uit Archis (ook in directe omgeving), bekende of verwachte historische elementen volgens de CHS of historische kaarten een globale archeologische verwachting (inclusief verwachte prospectiekenmerken) opgesteld te worden (zie Richtlijnen voor Bureauonderzoek).
In het PvA/PvE dient de keuze van de onderzoeksmethode voldoende beargumenteerd te worden en dit met name in relatie tot de opgestelde specifieke verwachting voor het plangebied. Hierbij dient nadrukkelijk meegewogen te worden dat de afwezigheid van een archeologische laag en/of intact bodemprofiel op de pleistocene zandgronden géén aanwijzing vormt voor de afwezigheid van archeologische resten.
Bij een oppervlaktekartering dient de raaiafstand, de verzamelwijze en de vondstzichtbaarheid specifiek vermeld te worden, inclusief motivering en onderbouwing. Bij een oppervlaktekartering dient het oppervlak systematisch onderzocht te worden met een afstand tussen de loopraaien van maximaal 6 meter en mag alleen bij voldoende vondstzichtbaarheid uitgevoerd te worden (een slootkanten- of molshopeninspectie geldt dus niet als voldoende betrouwbare kartering).
Het PvA dient volgens de KNA gebaseerd te zijn op een Bureauonderzoek. Indien het PvA al voor uitvoering van het Bureauonderzoek is opgesteld, dient de geldigheid van het PvA getoetst te worden aan de hand van de resultaten van het Bureauonderzoek. Indien daar aanleiding toe is, dient het onderzoeksvoorstel aangepast te worden; in dat geval dient het opnieuw ter goedkeuring voorgelegd te worden aan het bevoegde gezag.
De resultaten van het Bureauonderzoek (zie Richtlijnen voor Bureauonderzoek) en eventueel ander eerder uitgevoerd onderzoek dienen in het rapport opgenomen te worden. Indien dat reeds apart is gerapporteerd, kan volstaan worden met een samenvatting daarvan en de gespecificeerde archeologische verwachting.
Bijlage 3 Toetsingsschema archeologie voor aanvraag omgevingsvergunning
Toetsingsschema Archeologie (Beslisboom) Omgevingsvergunning:
Verwijzingen en aanvullende informatie:
Als de bodemingreep binnen een plangebied niet dieper reikt dan 30 cm onder het maaiveld, is de kans dat archeologisch interessante zaken vernietigd worden dermate gering, dat het plangebied vrij kan worden gegeven van archeologisch onderzoek. Dit geldt alleen voor deze betreffende ingrepen! Overigens geldt hier nog wel de Meldingsplicht uit de Monumentenwet: “Indien bij bodemverstorende werkzaamheden zaken worden aangetroffen, waarvan de vinder weet of redelijker wijs moet vermoeden dat het gaat om archeologische vondsten of sporen, dan is hij volgens de Monumentenwet (art. 53) verplicht dit direct te melden.” Deze melding dient te geschieden bij het Centrum voor Archeologie Amersfoort, 033-4637797 / 06-21950997.
Sinds augustus 2009 heeft de gemeente Soest een officiële samenwerkingsovereenkomst met de gemeente Amersfoort op het gebied van de archeologie. In deze overeenkomst is vastgelegd dat het Centrum voor Archeologie (CAR) van de gemeente Amersfoort de gemeente Soest adviseert over archeologische onderzoeken, inventariserende veldonderzoeken, archeologische opgravingen en begeleidingen, alsmede adviezen verstrekt met betrekking tot archeologische beleidstaken. Daarnaast is het CAR in het bezit van een opgravingsvergunning die het mogelijk maakt in de gemeente Soest archeologisch onderzoek uit te voeren. Het advies van het CAR aan de gemeente Soest kan bestaan uit: vrijgeven, nader bureauonderzoek, veldonderzoek, begeleiden of beschermen.
Indien het plangebied / de vindplaats als behoudenswaardig is gewaardeerd zal het daartoe bevoegde gezag moeten besluiten of - indien behoud in situ (planaanpassing of fysieke bescherming van de archeologische waarden) niet tot de mogelijkheden behoort of niet gewenst is - behoud ex situ (opgraving)
De primaire beleidsdoelstelling van de archeologische monumentenzorg is het behoud van de archeologische waarden in de bodem ter plaatse (in situ) als bron van kennis en beleving. Behoud in situ heeft daarom altijd de voorkeur boven het uitvoeren van een opgraving. Dit kan worden gerealiseerd door bij de inrichting van het plangebied rekening te houden met de archeologische waarden, door planologische bescherming d.m.v. een dubbelbestemming en een vergunningenstelsel vastgelegd in de bestemmingsplanregels en door fysieke bescherming. Bij inpassing en inrichting van archeologische vindplaatsen worden beschermingsmaatregelen getroffen die aantasting van de archeologische waarden voorkomen. Behoud door planaanpassing betekent dat de archeologische waardevolle resten in situ worden behouden door de plannen zo aan te passen dat op de plaats waar ze zich bevinden geen bodemverstorende activiteiten hoeven plaats te vinden.
Bijlage 4 Standaardregels archeologie voor bestemmingsplannen
Artikel 23 Waarde - Archeologie Waardevol gebied
De voor Waarde - Archeologie Waardevol gebied aangewezen gronden zijn, behalve voor de andere daar voorkomende bestemming(en), mede bestemd voor de bescherming van terreinen met hoge archeologische waarden die geen beschermde monumentenstatus hebben, waarbij de bestemming Waarde - Archeologie Waardevol gebied voorrang heeft op de andere daar voorkomende bestemming(en).
23.3 Afwijken van de bouwregels
23.4 Omgevingsvergunning voor het uitvoeren van werken, geen bouwwerk zijnde, of van werkzaamheden
Het is verboden om op de voor Waarde - Archeologie Waardevol gebied aangewezen gronden de volgende werken en werkzaamheden uit te voeren of te laten uitvoeren zonder of in afwijking van een omgevingsvergunning voor het uitvoeren van werken, geen bouwwerk zijnde, of van werkzaamheden:
Burgemeester en wethouders kunnen het plan wijzigen en de bestemming Waarde - Archeologie Waardevol gebied geheel of gedeeltelijk laten vervallen, indien op basis van een nader archeologisch onderzoek is gebleken dat de archeologische waarden van de gronden niet behoudenswaardig zijn of niet langer aanwezig zijn.
Artikel 24 Waarde - Archeologie hoge verwachting
De voor Waarde - Archeologie hoge verwachting aangewezen gronden zijn, behalve voor de andere daar voorkomende bestemming(en), mede bestemd voor de bescherming van een gebied met hoge archeologische verwachtingswaarde, waarbij de bestemming Waarde - Archeologie hoge verwachting voorrang heeft op de andere daar voorkomende bestemming(en).
24.3 Afwijken van de bouwregels
24.4 Omgevingsvergunning voor het uitvoeren van werken, geen bouwwerk zijnde, of van werkzaamheden
Het is verboden om op de voor Waarde - Archeologie hoge verwachting aangewezen gronden de volgende werken en werkzaamheden uit te voeren of te laten uitvoeren zonder of in afwijking van een omgevingsvergunning voor het uitvoeren van werken, geen bouwwerk zijnde, of van werkzaamheden:
Burgemeester en wethouders kunnen het plan wijzigen en de bestemming Waarde - Archeologie hoge verwachting geheel of gedeeltelijk laten vervallen, indien op basis van een nader archeologisch onderzoek is gebleken dat de archeologische waarden van de gronden niet behoudenswaardig zijn of niet langer aanwezig zijn.
Artikel 25 Waarde - Archeologie middelhoge verwachting
De voor Waarde - Archeologie middelhoge verwachting aangewezen gronden zijn,behalve voor de andere daar voorkomende bestemming(en), mede bestemd voor de bescherming van een gebied met middelhoge archeologische verwachtingswaarde, waarbij de bestemming Waarde - Archeologie middelhoge verwachting voorrang heeft op de andere daar voorkomende bestemming(en).
25.3 Afwijken van de bouwregels
25.4 Omgevingsvergunning voor het uitvoeren van werken, geen bouwwerk zijnde, of van werkzaamheden
Het is verboden om op de voor Waarde - Archeologie middelhoge verwachting aangewezen gronden de volgende werken en werkzaamheden uit te voeren of te laten uitvoeren zonder of in afwijking van een omgevingsvergunning voor het uitvoeren van werken, geen bouwwerk zijnde, of van werkzaamheden:
Burgemeester en wethouders kunnen het plan wijzigen en de bestemming Waarde - Archeologie middelhoge verwachting geheel of gedeeltelijk laten vervallen, indien op basis van een nader archeologisch onderzoek is gebleken dat de archeologische waarden van de gronden niet behoudenswaardig zijn of niet langer aanwezig zijn.
Artikel 26 Waarde - Archeologie lage verwachting
De voor Waarde - Archeologie lage verwachting aangewezen gronden zijn, behalve voor de andere daar voorkomende bestemming(en), mede bestemd voor de bescherming van een gebied met middelhoge archeologische verwachtingswaarde, waarbij de bestemming Waarde - Archeologie lage verwachting voorrang heeft op de andere daar voorkomende bestemming(en).
26.3 Afwijken van de bouwregels
26.4 Omgevingsvergunning voor het uitvoeren van werken, geen bouwwerk zijnde, of van werkzaamheden
Het is verboden om op de voor Waarde - Archeologie lage verwachting aangewezen gronden de volgende werken en werkzaamheden uit te voeren of te laten uitvoeren zonder of in afwijking van een omgevingsvergunning voor het uitvoeren van werken, geen bouwwerk zijnde, of van werkzaamheden:
Burgemeester en wethouders kunnen het plan wijzigen en de bestemming Waarde - Archeologie lage verwachting geheel of gedeeltelijk laten vervallen, indien op basis van een nader archeologisch onderzoek is gebleken dat de archeologische waarden van de gronden niet behoudenswaardig zijn of niet langer aanwezig zijn.
Onder Rijksbeschermde stads- en dorpsgezichten worden in artikel 1 sub f van de Monumentenwet 1988 verstaan: ‘Groepen van onroerende zaken die van algemeen belang zijn wegens hun schoonheid, hun onderlinge ruimtelijke of structurele samenhang dan wel hun wetenschappelijke of cultuurhistorische waarde en in welke groepen zich één of meer monumenten bevinden’.
Vanuit het gezichtspunt van het gemeentelijk beleid is een enkele kaart als eindprodukt veel praktischer dan afzonderlijke kaarten, omdat een dergelijke kaart eenduidig vertaald kan worden naar een ‘archeologie-advies’ ten behoeve van bijvoorbeeld een bestemmingsplan. Voor het achterhalen van de oorsprong van een bepaalde (verwachtings)waarde, en daarmee ook de implicaties of mogelijkheden voor het te volgen beleid, dienen de achterliggende kaarten geraadpleegd te worden.
Deze verwachting geldt met name voor nederzettingen en nederzettingsgebonden activiteiten. Minder archeologisch zichtbare activiteiten (activiteiten uit het verleden die weinig archeologische resten hebben gegenereerd) worden in deze verwachting niet meegenomen. Voor deze verschijnselen wordt echter wel een inschatting gemaakt op basis van informatie uit vergelijkbare gebieden. De waarden- en verwachtingskaarten zijn gecombineerd tot één geïntegreerd verwachtingsbeeld: een ‘gestapelde’ Samengestelde archeologische verwachtingskaart. Bij een dergelijke gestapelde verwachtingskaart wordt van de aanname uitgegaan dat wanneer op één punt in de tijd een willekeurige locatie voor een van de archeologische hoofdperioden een hoge archeologische verwachting heeft, de samengestelde archeologische verwachting hoog is. Er wordt niet uitgegaan van een gemiddelde van de archeologische verwachtingen voor de verschillende perioden/ landschappen. De samengestelde kaart geeft dus in feite de totale archeologische verwachting weer.
Indien middels archeologisch bureauonderzoek en bodemkundige / verkennende boringen is vastgesteld dat de bouwvoor in een plangebied aanzienlijk dikker is dan 30cm, dan kan afgeweken worden van de ‘dieper dan 30cm-regel’. Indien dit geen nadelige gevolgen heeft voor het aanwezige of verwachte bodemarchief kan de ondergrens dan gelegd worden op de minimaal aangetoonde dikte van de aanwezige bouwvoor, inclusief een kleine marge.
De definitie van de Monumentenwet voor ‘monumenten’is: “alle vóór tenminste vijftig jaar vervaardigde zaken welke van algemeen belang zijn wegens hun schoonheid, hun betekenis voor de wetenschap of hun cultuurhistorische waarde” (MW, art. 1, sub b. lid 1) en “terreinen welke van algemeen belang zijn wegens daar aanwezige zaken als bedoeld onder 1” (MW, art. 1, sub b. lid 2).
In geval van het funderen van een huis of schuur middels palen, is uit studies gebleken dat schroefpalen minder schadelijk voor het bodemarchief zijn dan (geslagen) heipalen. Daarnaast is het aantal gebruikte palen bepalend voor de mate van verstoring. Deze zorgen naast directe verstoring van de bodem (diameter paal en directe zone eromheen) ook voor een indirecte verstoring, door aantasting van het grondwaterniveau e.d. Dit kan zeer schadelijk zijn voor de conserverende toestand van de bodem ter plekke. Zie voor literatuur Caspers, S., W. Knol & H. Kars, Richtlijnen voor Maatwerk. Onderzoeksrapport project Archeologievriendelijk bouwen en fysiek behoud. Instituut voor Geo- en Bioarcheologie, VU, Amsterdam 2011. Groenendijk, M.J., Archeologievriendelijk bouwen op de Koningshof te Gouda, Gouda 2009. Keunen, L.J. & F. de Roode, ‘Archeologisch beleid m.b.t. onderzoek en bouwen in de gemeente Harderwijk’, RAAP-rapport 1921, Weesp, 2009.
In 2006 is de Nationale Onderzoeksagenda Archeologie ( www.noaa.nl) opgezet. De NOaA is een digitaal document dat betrekking heeft op de stand van kennis van de archeologie van het Nederlandse grondgebied en dat bestaat uit hoofdstukken onderverdeeld naar regio’s, archeologische perioden en onderzoeksthema’s. De hoofdstukken zijn opgesteld door regio- en periodespecialisten die actuele en toekomstige onderzoeksthema’s formuleren, waaraan nieuw uit te voeren onderzoek een bijdrage kan leveren.
De verwachting is dat ondanks het tot op heden geringe aantal vondsten, vooral op de flanken van de droogdalen en in het overgangsgebied tussen de stuwwal en het dekzandgebied nog onbekende archeologische resten uit het Laat Neolithicum, de Vroege en Midden Bronstijd voorkomen. Daarnaast heeft onderzoek aangetoond dat met name aan de zuidelijke randen van de Utrechtse Heuvelrug (sandrafzettingen) nederzettingen uit de Bronstijd aanwezig zijn. Op de sandrafzettingen in de gemeente Soest zijn dergelijke resten (nog) onbekend. Dit is zeer waarschijnlijk een onderzoekslacune. Daarnaast zijn grote delen van de sandrafzettingen in de gemeente Soest in gebruik (geweest) bij defensie (o.a. voormalig vliegveld Soesterberg, Kamp Zeist etc.) of zijn deze bebouwd, waardoor grootschalig onderzoek nog niet heeft plaatsgevonden.
Deze toestemming kan worden aangevraagd bij de RCE met het formulier: “Aanvraag toestemming onderzoek door amateurverenigingen onderopgravingsbevoegdheid RCE / art. 41”. Toestemming wordt onder voorwaarden verleend en alleen als sprake is van een negatief selectiebesluit. Dat wil zeggen dat het bevoegd gezag heeft bepaald dat op een bouw- of slooplocatie, waar geen behoudenswaardige archeologische resten worden verwacht, geen nader archeologisch onderzoek noodzakelijk is. Toch kunnen dergelijke terreinen soms relevante informatie opleveren over de bewoningsgeschiedenis op lokaal niveau. Aan de toestemming worden voorwaarden verbonden, zoals het opstellen van een rapportage en het doen van een Archis-melding.
De gemeente Soest betaalt jaarlijks € 22.000,-- euro (excl. BTW; pijldatum oktober 2009) voor de structurele kosten aangaande de Raamovereenkomst met de gemeente Amersfoort. De overeenkomst is ingegaan op 26 augustus 2009 en geldt in principe voor 5 jaar. Het CAR assisteert hiermee bij ontwikkeling en implementatie van het archeologiebeleid, aanleveren van bestemmingsplanteksten etc etc.