Zichtbaar verleden - Kapitaal van de toekomst

Voor u ligt de Erfgoednota 2018-2022. Met deze nota leggen we het beleid voor erfgoed vast. Erfgoedzorg is meer dan de traditionele monumentenzorg. Het gaat over cultuurhistorie: dus over zowel het gebouwde erfgoed, het cultuurlandschappelijk erfgoed als het archeologische erfgoed binnen onze gemeente.

Cultureel erfgoed geeft extra glans aan onze stad. Steeds vaker wordt het verleden gebruikt om een plek te onderscheiden en identiteit te geven. Het kan worden beschouwd als kapitaal dat door middel van goed beleid ten gunste van de stad kan worden aangewend. Deze erfgoednota richt zich daarom niet alleen op onze wettelijke verantwoordelijkheid voor het beschermen van erfgoed. Het gaat ook in op het benutten en beleven van erfgoed. ‘Behoud door ontwikkeling’ leidt tot versterking van het erfgoed, getuige de diverse zeer succesvolle herbestemmingsprojecten in onze gemeente zoals het Twenthe Centrum en het voormalige Huis van Bewaring.

Daar waar het gaat om het benutten en beleven van erfgoed kiezen wij voor de rollen ‘verbinden’, ‘netwerken’ en ‘faciliteren’. De gemeente wil het erfgoed verbinden aan mensen en organisaties en het belang van erfgoed bij stadspromotie versterken. Waar mogelijk ondersteunen we lokale initiatieven. Dit doen we onder meer door middel van de opgestelde uitvoeringsagenda voor erfgoed en de samenwerking met erfgoedorganisaties.

De erfgoednota en uitvoeringsagenda zijn ontwikkeld in samenspraak met de ambtelijke klankbordgroep, Het Oversticht, maatschappelijke erfgoedorganisaties, stichting Almelo Promotie en belanghebbenden uit de stad. * Wij zijn erg trots op de wijze waarop de erfgoednota en de uitvoeringsagenda tot stand zijn gekomen. Een goede onderlinge verstandhouding wordt gezien als de succesfactor voor het erfgoedbeleid en het behalen van de gestelde doelen. Zo blijft erfgoed niet alleen iets van het verleden, maar is het ook de toekomst. Erfgoed is van en voor ons allemaal.

* 1 Erfgoedorganisaties zijn: Stichting Historische Kring Stad en Ambt Almelo, Stichting Stadsherstel Almelo, Stichting Hofkeshuis, Stichting Het Wevershuisje, Stichting Museum voor Heemkunde/Stadsmuseum Almelo, Stichting Korenmolen ‘De Hoop’ Almelo, Stichting Agrarisch Erfgoed Almelo, Stichting tot behoud monumentale tribune Heracles 1924, Stichting Vrienden van de Grote Kerk en het Kerkplein te Almelo, Stichting Vrienden van het stadscarillon Almelo en Stichting Twentse Erven.

Irene ten Seldam Wethouder

Figuur 1: facetten van erfgoed

Erfgoed is van grote betekenis voor Almelo. Het stadsbeeld weerspiegelt nog altijd de rijke historie van Almelo. Het gaat om plekken met een verhaal, een verleden en karakter. Erfgoed maakt dat mensen kunnen hechten aan een plek en er graag verblijven of er naar toe komen. Dit is niet alleen belangrijk voor Almelo als stad, maar ook voor recreatie en toerisme.

De afgelopen jaren is de belangstelling voor erfgoed sterk toegenomen. Men is zich bewust geworden van het belang dat erfgoed voor de stad heeft. De cultuurhistorische kwaliteit geeft sfeer en kleur aan de leefomgeving en appelleert aan een zeer sterke behoefte aan identiteit. Of het nu een monumentaal gebouw, een stadsgezicht, een archeologische vondst of een cultuurhistorisch waardevol landschap betreft: ze dragen allemaal bij aan de wijze waarop de woonomgeving beleefd wordt. De cultuurhistorie heeft betekenis en kan iets toevoegen: eigenheid, kwaliteit en een verbinding tussen verleden en heden.

Samengevat: erfgoed is waardevol!

Bij ruimtelijke ontwikkelingen wordt erfgoed vooral als perspectief gezien en doorgaans niet meer als obstakel. Het is een voornaam en vooral inspirerend onderdeel van het integrale ruimtelijk beleid en vormt een belangrijk uitgangspunt bij het ruimtelijke ontwikkelingsproces. Het Indiëterrein is hier een mooi voorbeeld van. Bij het herwinnen van identiteit voor onze binnenstad hoort een blijvende aandacht voor erfgoed. Dat vraagt een houding van verbinden, faciliteren en partijen bij elkaar brengen en niet van ‘achteroverleunen en wachten’.

Beleidsdoelen

Diverse ontwikkelingen geven aanleiding tot het opstellen van deze erfgoednota. Nieuwe wetgeving en nieuw regeringsbeleid hebben geleid tot nieuwe gemeentelijke taken en hebben ook gezorgd voor nieuwe impulsen en uitdagingen. Monumentenzorg, archeologie en cultuurhistorie zijn de afgelopen jaren nauwer betrokken geraakt bij de ruimtelijke ordening. Met name op dit gebied is behoefte ontstaan aan een heldere visie op het belang van erfgoed. Daarnaast bestaat de behoefte om erfgoed beter voor het voetlicht te brengen en gericht te werken aan draagvlak en samenwerking. Deze erfgoednota biedt hiervoor de basis.

Het raadsprogramma 2014 – 2018 geeft aan dat er aandacht moet zijn voor de mogelijkheden van het cultureel erfgoed en de historische panden in de binnenstad. Deze nota legt duidelijke verbindingen tussen de verschillende facetten van erfgoed. Dit alles in relatie tot het ruimtelijke beleid van de gemeente. We stellen een duidelijk kader voor de rol van ons erfgoed en de wijze waarop we ons erfgoed beter kunnen beschermen, benutten en beleven. Bij de uitvoering werken we waar mogelijk samen met (erfgoed)organisaties en alle mensen die erfgoed een warm hart toedragen. De uitvoeringsagenda vormt de basis voor gerichte samenwerking voor lokale initiatieven rondom erfgoed. Het doel is om alle agendapunten voor 2022 in uitvoering te hebben. Echter, de beschikbare financiele middelen zijn hierbij mede bepalend.

Voor 2018 is een incidenteel uitvoeringsbudget van €10.000 beschikbaar gesteld. Bij de perspectiefnota 2018 en de begrotingsbehandeling 2019 wordt een voorstel gedaan voor de structurele financiering van het erfgoedbeleid.

Erfgoed in de Omgevingswet

De omgang met erfgoed in de fysieke leefomgeving, zoals vergunningverlening en integratie in de planvorming, wordt straks geregeld in de Omgevingswet. Er wordt een brede definitie van cultureel erfgoed in de fysieke leefomgeving gehanteerd. Het gaat om gebouwde en aangelegde monumenten, archeologische monumenten, stads- en dorpsgezichten en cultuurlandschappen. De structuurvisie wordt vervangen door de omgevingsvisie. In deze omgevingsvisie staan ook de ontwikkelingen en ambities voor erfgoed. Het omgevingsplan komt in de plaats van het huidige bestemmingsplan en de gemeentelijke verordeningen die over de fysieke leefomgeving gaan. Het aanwijzen van gemeentelijke monumenten gebeurt straks ook in het omgevingsplan. Tevens moet het toetsingskader voor een sloopvergunning binnen een beschermd stads- of dorpsgezicht in het omgevingsplan worden opgenomen. De duiding van erfgoed en de zorg voor cultuurgoederen in overheidsbezit staan en blijven in de Erfgoedwet geregeld.

Monumenten zijn meer dan oude gebouwen

De monumentale tribune van Heracles is dankzij de Stichting tot behoud Monumentale Tribune Heracles 1924 behouden voor Almelo en in 2011 aangewezen als rijksmonument.

Almelo ontstond in de Middeleeuwen als een kleine nederzetting van eenvoudige houten woningen van boeren en ambachtslieden. Deze woningen stonden rondom de burcht van de heren van Almelo en zouden al spoedig uitgroeien tot het dorp Almelo. In 1420 werd door de heer van Almelo een aantal reeds eerder aan de inwoners van Almelo verleende rechten in de zogenaamde ‘stadsbrief’ vastgelegd. Hiermee was de basis gelegd voor de verdere ontwikkeling van Almelo.

Monumenten

Almelo als heerlijkheid – Huize Almelo

Huize Almelo is een havezate die het centrum van de heerlijkheid Almelo vormde. Het huis wordt voor het eerst genoemd in de 13e eeuw. Het huidige huis werd gebouwd in 1662. Huize Almelo is in bezit van de familie Van Rechteren Limpurg. De oprijlaan, de Gravenallee, is drie kilometer lang en eindigt bij het kanaal Almelo-Nordhorn.

Almelo textielstad

De ontwikkeling van huisweverij tot textielindustrie kwam op gang door de introductie van de eerste stoommachine in Almelo (1830), de aanleg van het Overijssels kanaal (1855) naar De Haandrik Zwolle en de spoorlijn naar Salzbergen (1865). Het industriële erfgoed van Almelo is rijk vertegenwoordigd en is te vinden in en vlak tegen het centrum van de stad. Voorbeelden daarvan zijn de voormalige fabrieksgebouwen van de Stoomkatoenspinnerij Twenthe en het complex van Koninklijke Ten Cate.

Villa’s en arbeiderswoonwijken

Begin twintigste eeuw waren er vele zeer rijke fabrikantenfamilies in Almelo. Uit die tijd dateren landhuizen en villa’s in diverse stijlen. Het grootste is landhuis De Bellinckhof2, gebouwd naar ontwerp van K. Muller en

J.W. Hanrath in 1919 voor textielfabrikant Ten Cate. De tuinaanleg is van L.A. Springer. De textielindustrie trok veel arbeiders naar Almelo, waardoor het bevolkingsaantal toenam en enkele wijken het licht zagen, zoals de sociale woningbouw van woningbouwvereniging Volksbelang De Westeres en tuindorp De Riet. Overigens ontstond de eerste sociale woningbouw door de Woningwet van 1901.

Buitenplaatsen en landhuizen

Aan de rand van de stad liggen diverse (voormalige) buitenplaatsen en landhuizen, die veelal zijn gesticht door de rijke textielfabrikanten. Bekende buitenplaatsen en landhuizen zijn Beeklust (Beeklustlaan), Van der Aa’s Hoes (Krommendijk) en Wendelgoor (Schuilenburglaan).3

Beschermde stadsgezichten

Ten opzichte van de omliggende gemeenten beschikt Almelo over veel beschermde stadsgezichten. Kenmerkende stadsgezichten zijn tuindorp De Riet en het buitengebied Bolkshoek. Het ontwerp van tuindorp De Riet is geïnspireerd op de uit Engeland afkomstige tuinstadgedachte, hetgeen in Overijssel met name in de industriekernen tot de bouw van verschillende tuindorpen leidde.

Hofkeshuis

Het Hofkeshuis, gelegen aan de Grotestraat 62, was vroeger een van de pronkstukken van Almelo totdat in 1928 de gevel ingrijpend werd verbouwd en etalages het aanzien van het statige pand veranderden. In de bovenzaal van het Hofkeshuis bevindt zich een unieke wandschildering uit 1778 van Andries Warmoes, met en totale lengte van bijna 20 meter. Het stelt de intocht voor van een Romeinse triomfator. De schildering is uitgevoerd in grisaille, een schildertechniek waarbij marmerreliëfs werden geïmiteerd door het gebruik van witte, grijze en zwarte verf. De schildering is van uitzonderlijke kwaliteit. Het Almelose kunstwerk is in ons land de enige overgebleven wandbespanning in zijn soort.

Bron: Het Oversticht

Klaar voor gebruik

Het goede nieuws van erfgoed is: het is er al.

Opgeslagen in gebouwen, landschappen, verhalen, archieven en zelfs in de bodem. Het moet vooral de ruimte krijgen om zich te tonen. Het verhaal moet verteld worden en zichtbaar worden gemaakt.

Archeologische vondsten

Deze keramieken stukken en pijpjes uit de nieuwe tijd (1500-heden) zijn gevonden tijdens het archeologische onderzoek aan de Aakade in 2007. De vondsten worden bewaard in het provinciaal archeologisch depot in Deventer.

Monumentale tribune Heracles

De Engelse tribune werd in 1924 ontworpen voor voetbalclub Heracles (opgericht in 1903) door de Almelose architect M.H. Krabshuis en in gebruik genomen in 1925 bij het toenmalige hoofdveld van de voetbalclub. De bouw van de tribune werd mogelijk gemaakt door financiële steun van de Almelose textielfabrikant Doede Doedes Breuning ten Cate. Het ontwerp van de tribune is gebaseerd op tribunes zoals die destijds in Engeland in gebruik waren. Vanwege de bijzondere cultuur-, architectuur- en sporthistorische waarde is de tribune in 2011 aangewezen als rijksmonument.

Cultuurlandschappen

In grote lijnen kan er binnen de gemeente Almelo een vijftal cultuurlandschappen worden onderscheiden: oude hoevenlandschap, het jonge heideontginningslandschap, het oude en jonge broekontginningslandschap, het matenlandschap en het veenontginningslandschap.

Het buitengebied van Almelo is vanaf de middeleeuwen geleidelijk aan ontgonnen en gevormd tot het landschap zoals het nu is. Rond de oude kern van Almelo lag een flink aantal buurtschappen die later in de bebouwde kom van het huidige stedelijke gebied zijn opgegaan.

Vanaf de prehistorie werd vrijwel het gehele landschap benut voor het boerenbestaan. Op de hogere en drogere dekzandgronden werden bouwlanden ontgonnen. Op de grote dekzandruggen ontstonden akkercomplexen waar nabijgelegen erven allemaal bouwlanden in een kenmerkende verkaveling kenden. Deze grote akkergebieden worden essen genoemd. De bouwlanden op de essen werden vanuit een buurschap van omliggende of aan een zijde geclusterde erven geëxploiteerd. Essen omvatten vaak vele tientallen tot honderden hectares. Het grootse gebied met essen lag rond de oude kern van Almelo op een aantal relatief grote dekzandruggen en koppen. Dit gebied is rond het midden van de twintigste eeuw nagenoeg geheel getransformeerd in stedelijk gebied. Voor zover er in Almelo sprake was van grotere essen lagen die direct rond de oude stadskern, zoals de Kloosteres en de Westeres.

Vrijwel het gehele cultuurlandschap in het buitengebied is ingericht vanuit de boerenerven die over een periode van meer dan 1000 jaar geleden zijn ontstaan. Deze erven zijn daarmee onlosmakelijk verbonden met het landschap.4 Vanuit de erven is het landschap ingericht en is het huidige landschap ontstaan. Veel van die erven vormen beeldbepalende elementen in het cultuurlandschap. Tegelijkertijd wordt het karakter van het cultuurlandschap mede bepaald door onder meer de kleinschalige afwisseling tussen bossen, bosjes, open ruimten en het dichte patroon van houtwallen in combinatie met kleine verspreid liggende eenmansessen en kampen. Een voorbeeld hiervan is het oude hoevenlandschap rondom Bornerbroek. De combinatie van groene elementen, de inrichting en de aanwezige gebouwen zijn vaak karakteristiek en als zodanig ook opgenomen op de cultuurhistorische waardenkaart. In de gemeente Almelo waren er tot voor de tweede wereldoorlog maar liefst ruim 400 erven aanwezig. Vooral door de uitdijende stad zijn veel erven inmiddels verdwenen. Desondanks is uit een recente inventarisatie gebleken dat er nog ruim 100 erven als karakteristiek worden aangemerkt.5

Archeologie

De historische binnenstad kent vanwege de langdurige intensieve bewoning en activiteiten een rijk bodemarchief dat in ieder geval terug gaat tot in de 12e/13e eeuw. De oudste voorwerpen die in Almelo zijn gevonden dateren uit het midden-paleolithicum, circa 25.000 – 300.000 jaar geleden. Het gaat om vuurstenen werktuigen die gevonden zijn bij zandwinning uit de Leemslagenplas. Die vormen daarmee het bewijs dat er Neanderthaler mensen leefden.

Een groot deel van Almelo ligt op relatief lage en vochtige gronden die voor bewoning vanaf de prehistorie tot de late middeleeuwen minder gunstige condities boden. Er zijn weinig hogere dekzandruggen waarop de bewoningscondities gunstig waren en het grootste gebied met hogere gronden lag rond de historische kern van Almelo. Daarom is dit gebied in archeologisch opzicht het meest interessant.

Erfgoed is identiteit

Het monumentale pand waar u dagelijks langs loopt, fabrieken, beeldbepalende kerken, parken en kenmerkende erven. Het zijn bakens die ons vertellen dat we thuis zijn.

Mensen kunnen een gevoel van identiteit aan het verleden ontlenen. Ons culturele erfgoed is de trots van veel van onze inwoners.

Aan de Herengracht staat dit rijtje van 12 oude huisjes. Ze stammen uit 1889 en deden dienst als woningen voor personeelsleden van Huize Almelo. Tegenwoordig zijn ze in gebruik als ateliers voor Almelose kunstenaars.

Dit hoofdstuk is de kern van de erfgoednota. Het beschrijft waarom het erfgoed in Almelo zo belangrijk is. De visie en strategie hangen samen met actiepunten uit de uitvoeringsagenda. De actiepunten geven aan hoe we de visie en strategie realiseren. De actiepunten zijn in de uitvoeringsagenda uitgewerkt. Daarna volgt een beschrijving van de rollen en verantwoordelijkheden aan de hand van de rollenpiramide. Tot slot volgen de beschikbare instrumenten.

We erkennen het belang van erfgoed. Het verankert de stad in het verleden en laat de ontwikkelingen in de loop der tijd zien. Van de Almelose geschiedenis zijn restanten zichtbaar en niet-zichtbaar bewaard gebleven. Deze overblijfselen maken deel uit van het cultureel erfgoed van onze stad. Ons erfgoed is waardevol en daarom gaan we er zorgvuldig mee om. Dit doen we niet alleen vanuit de belangstelling voor de cultuurgeschiedenis, maar ook omdat we er verschillende waarden aan toekennen. Erfgoed heeft gebruikswaarde, marktwaarde, cultuurhistorische waarde, belevingswaarde, statuswaarde (dat wil zeggen: het verleent aanzien) en levensbeschouwelijke waarde. We kiezen voor een vitale en geëngageerde vorm van erfgoedzorg en hebben aandacht voor de waarde van erfgoed ‘in meervoud’.

•Erfgoed is identiteit

Het monumentale pand waar u dagelijks langsloopt, het vertrouwde stadsgezicht, beeldbepalende kerken, fabrieken, scholen, parken, kenmerkende dorpen en boerenerven. Het zijn bakens die ons vertellen dat we thuis zijn. Mensen kunnen een gevoel van identiteit aan het verleden ontlenen. Ons culturele erfgoed is de trots van veel van onze inwoners.

•Erfgoed trekt mensen aan

Erfgoed kan een aanjager zijn voor de lokale economie. Historische elementen in de binnenstad geven een extra dimensie aan winkel- en horecabezoek en vormen een gewilde vestigingslocatie voor kleinere dienstverleners en creatieve bedrijvigheid. Huize Almelo, het omringende groen en het water dragen bij aan een aantrekkelijk vestigingsklimaat.

•Erfgoed is een aangenaam leefklimaat

De komende jaren is het voor onze gemeente extra belangrijk om aantrekkelijk te blijven voor burgers en bedrijven. Sociale samenhang en behouden en creëren van werkgelegenheid zijn belangrijke doelen van ons gemeentelijk beleid. Erfgoed kan hier een bijdrage aan leveren. Zo kunnen restauratie en herbestemming van historische gebouwen voor werkgelegenheid en voor efficiënter gebruik van ruimte zorgen. Het verhaal van onze gemeente kan bovendien bijdragen aan een goede en krachtige stadspromotie. Een gedeeld verleden kan zorgen voor verbondenheid tussen burgers en een herkenbare plek in een snel veranderende wereld. Bijzondere aandacht voor erfgoed kan dan ook in vele opzichten een duurzame investering zijn.

•Erfgoed is klaar voor gebruik

Het goede nieuws van erfgoed is: Het is er al. Opgeslagen in gebouwen, landschappen, verhalen, archieven en zelfs in de bodem ligt een schat aan materiaal. Het moet vooral de ruimte krijgen om zich te tonen. Het verhaal moet verteld worden en zichtbaar worden gemaakt in de openbare ruimte. Daarvoor is ruimte nodig in het gemeentelijke beleid.

‘We zien erfgoed als een integraal onderdeel van de identiteit en de stedelijke en landschappelijke ontwikkeling van Almelo, waarbij ontmoetingen tussen heden en verleden een uitdaging en inspiratiebron vormen voor de toekomst.

Dit gaat leiden tot een mooier en beter herkenbaar Almelo.’

Ongeveer halverwege de Grotestraat bevindt zich de Doopsgezinde kerk (1684). Het kerkje biedt plaats aan circa 80 kerkgangers. De kerk heeft een Heilmann-Courtain orgel uit 1791. Een voor Nederland uniek instrument.

Erfgoed wordt integraal en gebiedsgericht benaderd

De verschillende cultuurhistorische waarden in een gebied vormen gezamenlijk een verhaal. Erfgoed wordt daarom behalve sectoraal en objectgericht steeds meer integraal en gebiedsgericht ingebed. Daarvoor is het nodig dat monumentenzorg, archeologie en cultuurlandschap hun krachten bundelen. Ook een goede relatie met andere beleidsvelden, zoals stedenbouw, cultuur, toerisme en economie is essentieel.

De gemeente investeert in een integrale en gebiedsgerichte benadering van erfgoed en zorgt dat het erfgoedbeleid organisatie breed wordt gedragen.

Actiepunten: ontwikkelen cultuurhistorische waardenkaart, uitvoeren cultuurhistorische verkenningen en samenwerking opzoeken met partners in de stad, interne samenwerking versterken.

Erfgoed vormt een belangrijk onderdeel van het ruimtelijk beleid

Erfgoed maakt integraal onderdeel uit van het ruimtelijk beleid. Ruimtelijk beleid richt zich op het tot stand brengen van een betekenisvolle fysieke omgeving. Naast esthetische waarden, duurzaamheid en functionele kwaliteit van een gebied heeft ook de cultuurhistorische betekenis daarin een belangrijke plaats.

De gemeente werkt aan een sterke positie van erfgoed in het ruimtelijk beleid. In een vroeg stadium van ruimtelijke planvorming wordt het aanwezige erfgoed in kaart gebracht en volwaardig meegewogen in de ruimtelijke keuzes. De gemeente ziet erfgoed daarbij als kans om een gebied betekenis en meerwaarde te geven.

Actiepunten: verankeren erfgoed in omgevingsvisie en omgevingsplan, inventarisatie en waardering karakteristieke panden, inventarisatie panden uit de wederopbouwperiode en de monumentenlijst actualiseren.

Erfgoed versterkt identiteit en samenhang

Erfgoed zorgt voor een gevoel van identiteit en verbondenheid met de omgeving. Daarvoor is het van belang dat het verhaal van erfgoed verteld en beleefd wordt. Gemeente en burgers hebben elkaar hierbij nodig.

De gemeente stimuleert kennis van en draagvlak voor erfgoed. Dit is een continu proces, waarbij bewustwording en waardering van het erfgoed in de eigen omgeving uitgangspunt is. De gemeente wil hierbij burgers en betrokken organisaties actief inzetten.

Actiepunten: jaarbijeenkomst erfgoed, maandelijks erfgoedspreekuur, goede initiatieven ondersteunen, delen van kennis en informatie en erfgoededucatie.

Erfgoed heeft economische waarde

De gemeente ziet erfgoed als een belangrijke economische factor. Investeren in erfgoed is van belang voor de vitaliteit van onze gemeente. Zorgvuldige omgang met erfgoed leidt tot een hogere aantrekkingskracht en versterkt recreatie en toerisme.

De gemeente zet erfgoed in om de aantrekkelijkheid van Almelo voor bewoners, bedrijven en toeristen te vergroten. Erfgoed heeft een belangrijke plaats in onze communicatie en citymarketing.

Actiepunten: stadspromotie, jonge restauratievaklieden plaatsen op restauratieprojecten, bevorderen herbestemming en oude en nieuwe architectuur verbinden.

Goede erfgoedzorg bestaat uit meer dan beschermen. Ook het kunnen benutten en beleven is van wezenlijk belang voor het behoud. Aan de Nieuwstraat staat korenmolen De Hoop.

Regelmatig laten de vrijwilligers de wieken draaien om de molenstenen het graan te laten malen.

Tevens is de molen een instructiemolen voor de opleiding van vrijwillige molenaars.

Erfgoed is intrinsiek belangrijk, maar behoud is meer dan bescherming alleen. Daarom is het motto ‘behoud door ontwikkeling’. We onderscheiden drie pijlers waarlangs we ons cultureel erfgoed en cultuurhistorisch landschap willen behouden. Er wordt ingezet op beschermen, benutten en beleven.

Figuur 2: rollenpiramide

Vanuit onze wettelijke verantwoordelijkheid is en blijft de gemeente verantwoordelijk voor de bescherming van cultureel erfgoed. Bescherming loopt behalve sectoraal ook via het ruimtelijke ordenings- instrumentarium. Het behouden van erfgoed vormt de basis voor het kunnen benutten en beleven.

Beschermen wil overigens niet zeggen dat er niets meer mag. Er is altijd ruimte voor nieuwe ontwikkelingen zoals herbestemming. Nieuwe ontwikkelingen kunnen het erfgoed zelfs versterken. Het adagium luidt immers ‘behoud door ontwikkeling’. Hoger in de piramide (figuur 2) gaat het om benutten en beleven van erfgoed.

‘De gemeente wil een spil in de lokale erfgoedsector vormen en ziet een rol als verbinder, netwerker en facilitator van lokale initiatieven rondom erfgoed. ‘

Door actief het gesprek met andere partijen aan te gaan wil de gemeente het verschil maken. Denk hierbij aan het uitwisselen van kennis, verbindingen leggen tussen betrokkenen en goede initiatieven een duwtje in de rug geven. Momenteel vervult de gemeente ook al een dergelijke rol. Zo is er onder andere een financiële bijdrage geleverd voor de realisatie van informatiebordjes op monumenten, deelname aan de tentoonstelling “Archeologie in je achtertuin” in het Rijksmuseum voor Oudheden en voor een pilotonderzoek van de wandschildering in het Hofkeshuis.

Oude vorm met een nieuwe functie Moderniseren is overleven.

De behoeften van een stad en haar inwoners veranderen constant.

Daarom moeten gebouwen soms aangepast worden aan nieuwe functies. De uitdaging is om de essentie van een gebouw zoveel mogelijk in ere te laten.

Het voornemen bestaat om de watertoren aan de Reggestraat te verbouwen tot woning.

Voor de bescherming van cultureel erfgoed kan gebruik worden gemaakt van verschillende instrumenten. Onderstaand overzicht toont welke instrumenten nu reeds worden ingezet (•). Ook wordt beknopt aangegeven welke instrumenten aanvullend hierop kunnen worden ingezet (•) en welke om financiële inzet vragen (€). Een toelichting op de (financiële) inzet van deze instrumenten staat op pagina 45.

Voor het uitvoeren van erfgoedtaken wordt structureel jaarlijks over de volgende financiële middelen beschikt: 30.000 euro (rijksgelden) voor het uitvoeren van wettelijke archeologische taken. Voor monumentenzorg is op dit moment geen budget beschikbaar.

‘De agenda stelt prioriteiten voor erfgoedzorg in onze gemeente: beschermen, benutten en beleven.’

Huize Almelo is één van Almelo’s belangrijkste monumenten. Voor het eerst genoemd in de 13e eeuw.

Huidig kasteel dateert uit 1662. Bewoond door de grafelijke familie Van Rechteren Limpurg.

Zichtbaar verleden Kapitaal van de toekomst

Van de Almelose geschiedenis zijn restanten zichtbaar en niet-zichtbaar bewaard gebleven. Deze overblijfselen maken deel uit van het cultureel erfgoed van onze stad. De bescherming hiervan vormt de basis van de erfgoedzorg.

Beschermen

Beschermen is de traditionele basis van erfgoedzorg. Dit is ingegeven door de wettelijke verantwoordelijkheid die de gemeente hierin heeft. Het behoud van erfgoed is een randvoorwaarde om erfgoed te kunnen benutten en beleven. Anderzijds kan gesteld worden dat erfgoed juist behouden wordt als ruimte wordt geboden voor ontwikkeling. De ambitie voor het ruimtelijk erfgoedbeleid is om inspiratie aan ruimtelijke initiatieven te geven, ontwikkelingsgericht vanuit een vertrouwensbasis tussen overheid en initiatiefnemer.

Erfgoed vraagt om maatwerk en flexibiliteit, zorgvuldig genoeg om de kwaliteiten optimaal te benutten en daarmee veilig te stellen en tegelijk open genoeg om ruimte te laten voor de dynamiek, die in een vitale stad en ommeland onmisbaar is. Het accent wordt gelegd op inspiratie, informatie en synergie, als bijdragen aan het vasthouden en verder ontwikkelen van de ruimtelijke kwaliteit van de stad.

‘Door inzet van de agenda wordt gewerkt aan de ‘vermaatschappelijking’ van erfgoedzorg in Almelo.

Het heeft tot doel externe partijen actief te stimuleren om mee te werken aan het behoud van cultuurhistorische waarden in onze gemeente.’

Dit voormalige bankgebouw van Ledeboer&Co Bankiers (1909) is recent verbouwd tot een multifunctionele ruimte, kantoren en appartementen.

Acties

• Doorontwikkelen cultuurhistorische waardenkaart en archeologische waardenkaart

De waardenkaarten maken inzichtelijk waar zich cultuurhistorische waarden bevinden en bevatten een basisinventarisatie van karakteristieke gebouwen, objecten, structuren, landschappen en archeologische (verwachtings)waarden. Inzet als bron van informatie bij het afwegingskader voor ruimtelijke ontwikkelingen en om burgers en professionals te informeren over de identiteit en geschiedenis van de stad. De kaarten vormen een nuttig hulpmiddel voor onder andere planologen, stedenbouwkundigen, cultuurhistorici en projectontwikkelaars. De waardenkaarten worden indien nodig jaarlijks verfijnd en verbeterd.

• Uitvoeren van cultuurhistorische verkenningen

Uit de cultuurhistorische waardenkaart blijkt niet wat de waarde precies inhoudt en welk belang het object heeft in relatie tot het gebied. Een cultuurhistorische verkenning levert een totaalbeeld van cultuurhistorische waarden op, in relatie tot de omgeving. Het biedt inzicht in de waarde en mogelijkheden van erfgoed.

Bestaande identiteiten zijn bekend bij de start van de ruimtelijke ontwikkeling en dienen als inspiratiebron voor toekomstige ontwerpen. De verkenning is toegepast bij onder andere de ontwikkeling van het Indiëterrein en heeft mede geleid tot behoud van cultureel erfgoed.

• Cultuurhistorische waarden opnemen in het bestemmingsplan, de omgevingsvisie en het omgevingsplan De cultuurhistorische waardenkaart heeft geen juridische status. Het vormt een hulpmiddel bij de voorbereiding van het bestemmingsplan. Sinds 2012 zijn gemeenten verplicht het aspect cultuurhistorie

uitdrukkelijk mee te wegen bij het opstellen van het bestemmingsplan als paragraaf in de toelichting van het bestemmingsplan. De bescherming komt tot uiting in de regels door voorwaarden en verboden op te nemen. De positie van cultuurhistorie wordt hiermee aan het begin van het ruimtelijke ordeningsproces juridisch versterkt. Naar verwachting treedt in 2019 de Omgevingswet in werking. De cultuurhistorische waardenkaart wordt ingezet bij het voorbereiden van de omgevingsvisie en het omgevingsplan, waarmee in de toekomst gerichte beleidskeuzes worden gemaakt.6

• Inventarisatie en waardering van karakteristieke panden

Almelo kent veel panden die een bepaalde karakteristieke uitstraling hebben. Karakteristieke panden zijn nu niet publiekrechtelijk beschermd, in tegenstelling tot rijks- en gemeentelijke monumenten. Toch wordt de instandhouding van deze panden doorgaans van groot cultuurhistorisch belang geacht. Karakteristieke panden geven een stad sfeer en vertellen iets over het verleden. Op dit moment is beperkt inzichtelijk waar in Almelo karakteristieke panden staan. Om een compleet beeld te krijgen is een inventarisatie nodig, gevolgd door een waardering. Daarnaast moeten beschermingsmogelijkheden worden onderzocht en toegepast. Het opnemen van een sloopvergunningplicht in het bestemmingsplan lijkt hiervoor het aangewezen instrument. In de concept teksten van de Omgevingswet is de mogelijkheid opgenomen om karakteristieke panden via een sloopvergunningplicht in het omgevingsplan te behoeden voor plotselinge sloop.

• Aanwijzen panden uit wederopbouwperiode en actualiseren monumentenlijst

Panden uit de wederopbouwperiode weerspiegelen een land in ontwikkeling en tonen een markant tijdperk. De oorlogsschade werd hersteld, de schaarste aan materialen en financiën verdween en de woningnood werd grotendeels opgelost. Karakteristiek voor deze periode is dat er geen eenduidige nieuwe bouwstijl ontstond, maar een gevarieerd geheel van allerlei sterk individueel getinte combinaties van traditioneel en modern. In vergelijking met typische wederopbouwsteden als Rotterdam, Nijmegen of buurgemeente Hengelo heeft Almelo relatief weinig wederopbouwerfgoed binnen haar grenzen. Toch zijn ook in onze gemeente diverse voorbeelden van bouwkunst uit deze periode aanwezig. Zo is het centraal station van de NS aangewezen als rijksmonument. Stichting Stadsherstel Almelo en Het Cuypersgenootschap hebben eerder een ‘Top 10 van wederopbouw voor Almelo’ opgesteld. Deze inventarisatie vormt een goed vertrekpunt voor onderzoek naar het naoorlogse erfgoed in Almelo.

De laatste jaren heeft onze gemeente weinig tot geen mutaties in de monumentenlijst gehad. Dit sluit niet aan bij het rijksbeleid, waar inventarisaties structureel (meestal tijdperk-gebonden, zoals de periode van wederopbouw) voor het gehele grondgebied worden uitgevoerd. Dit wordt hersteld door panden voor te dragen voor aanwijzing als gemeentelijk monument, op basis van een gerichte selectie en waardestelling.

Daarnaast is het nodig om de monumentenlijst te actualiseren, digitaal te ontsluiten en te verbinden aan de cultuurhistorische waardenkaart.

6 De omgevingsvisie is gebaseerd op de toekomstige Omgevingswet. Het vormt de basis voor alle activiteiten en regels van een gemeente binnen de fysieke leefomgeving.

‘Veel acties liggen nu bij de gemeente. Maar de agenda maakt voor samenwerkingspartners inzichtelijk waar kansen voor inbreng liggen of juist acties ontbreken. Om alle doelen te bereiken, is actie nodig van álle betrokkenen.’

Het Twenthe Centrum is in 2012 op bijzondere wijze geheel gerenoveerd. In nauwe samenwerking met monumentenzorg zijn de gevels hersteld, waarbij rekening is gehouden met de kwaliteit en uitstraling van het originele gebouw.

Benutten

Uitgangspunt van ons erfgoedbeleid is dat behoud hand in hand gaat met ontwikkeling. We beschermen waar nodig en ontwikkelen waar mogelijk.

Erfgoed is een belangrijke inspiratiebron voor het vinden van nieuwe ruimtelijke ontwikkelingen. De ruimtelijke kwaliteit en identiteit wordt hiermee versterkt. Bij het goed ontwikkelen van erfgoed, wordt erfgoed ingezet als vitaal onderdeel van de dynamische omgeving. Monumenten ademen sfeer en hebben een natuurlijke aantrekkingskracht. Almelo ziet voor deze gebouwen goede kansen en streeft een oplossingsgerichte houding na. Duurzaamheid is hierbij een essentieel onderdeel.

‘Herbestemming’ is het toverwoord in een tijd van toenemende leegstand. Het vinden van een nieuwe, eigentijdse bestemming is een zekere manier om erfgoed optimaal te benutten en een duurzame toekomst te verschaffen. Juist in tijden van bezuinigingen moeten we nieuwe manieren vinden om ons erfgoed te vrijwaren van verval, leegstand of sloop. Bekende Almelose voorbeelden van herbestemming zijn het Twentecentrum, het Rechthuys en het voormalige Huis van Bewaring.

’Erfgoed wordt van sectoraal en objectgericht steeds meer integraal en gebiedsgericht.’

Het huidige stationsgebouw is een ontwerp van de architecten K. van der Gaast en J.H. Baas (N.V. Spoorwegopbouw). Door de overkapping past het gebouw weer in de as van de Egbert Gorterstraat. Het station is aangewezen als rijksmonument.

Acties

• Aandacht voor cultuurhistorie in de vernieuwde binnenstad

De historische ontwikkeling van de stad vormt de inspiratiebron voor het nieuwe binnenstadplan. Om de Almelose structuur en identiteit het beste tot zijn recht te laten komen is gekozen voor verschillende sferen, die bij de lange kanaallijn en de middeleeuwse stadsstructuur horen, als ontwerpuitgangspunt te nemen. De drie sferen maken Almelo uniek: de historische stad rondom de Grotestraat, de Heerlijkheid Almelo met het kasteel, het groen, de grachten en de rechte lijn van het kanaal. Het is van belang dat de historische plattegrond van de stad zichtbaar blijft. In de vernieuwde binnenstad is aandacht voor het verbeteren van de gevelkwaliteit aan de Grotestraat, het gebruiken van oorspronkelijke rooilijnen en het opwaarderen van de gangen. Ook het aanbrengen van historische informatie op kenmerkende locaties in de stad verdient aandacht.

•Bevorderen van herbestemming

Historische gebouwen, complexen, terreinen en landschappen kunnen hun functie en daarmee hun gebruik verliezen. Dit kan leiden tot verval waardoor belangrijke cultuurhistorische waarden verloren gaan. Het toekennen van een andere bestemming draagt bij aan het behoud.

De gemeente wil bereiken dat zoveel mogelijk monumenten een nieuwe, eigentijdse functie krijgen, die financieel voldoende opbrengt om geen (of zo min mogelijk) beroep te hoeven doen op publieke middelen. De herbestemming van erfgoed kan een economische impuls betekenen. Het levert geld en banen op. Benutting moet wel geschieden binnen de kwaliteitsnormen en –kaders die gelden rond erfgoed.

Bij herbestemming neemt de gemeente de rol op zich van facilitator, verbinder en inspirator. De gemeente treedt op als ‘makelaar in mogelijkheden’. De waarde van het erfgoed wordt in kaart gebracht en de randvoorwaarden voor herbestemming worden uitgewerkt. De aanpak richt zich op creatief meedenken in de herbestemmingsopgave en het zoeken en faciliteren van geschikt gebruik. Er wordt ingezet op een gebiedsgerichte benadering. In bepaalde gevallen moeten bestemmingen flexibeler om het erfgoed te kunnen voorzien van passend gebruik.

•Herbestemmen religieus erfgoed

Als gevolg van ontkerkelijking worden kerkgebouwen door kerkgenootschappen afgestoten. Naar verwachting zal de ontkerkelijking zich in de toekomst voortzetten en zullen er nog meer kerkgebouwen hun religieuze functie verliezen.

Een deel van de kerkgebouwen in Almelo beschikt over een hoge cultuurhistorische waarde en maakt onderdeel uit van de historie van Almelo. Het behoud van deze gebouwen wordt voorgestaan. Leegstand en verkeerde omgang met deze panden kan leiden tot onherstelbaar verlies van waarden. Daarbij speelt mee dat kerken (en de bijbehorende torens) vaak in het oog springende gebouwen op zichtbare locaties zijn. In een kern is de kerk meestal hét landmark. Kerken hebben identiteitswaarden en vertolken grote maatschappelijk waarde. Veel bewoners van de gemeente Almelo hebben een verbintenis met één van de kerken. Dit kan zijn omdat ze onderdeel zijn van een kerkelijke gemeente en er getrouwd en gedoopt zijn en derhalve een grote emotionele waarde voelen met de plek. Anderzijds zijn er ook bewoners die de kerk als onderdeel van hun identiteit zien zonder dat ze kerkelijk gezind zijn.

‘Het behoud van erfgoed is een randvoorwaarde om erfgoed te kunnen benutten en beleven.’

De Grote Kerk is in 1236 ontstaan als burchtkapel van de Heren van Almelo. Het oudste nog aanwezige deel van het gebouw stamt uit 1493.

Het verloederen en slopen van een kerk ligt altijd maatschappelijk zeer gevoelig en de gemeente wordt als verantwoordelijke gezien voor de instandhouding van deze gebouwen. Doorgaans wordt dit ook zo ervaren door kerkeigenaren zelf. Kerkeigenaren vinden veelal dat zij de maatschappij en daarmee de gemeente een dienst bewijzen door het gebouw in stand te houden. Daarom zien ze het ook als een logische medeverantwoordelijkheid van de gemeente om in moeilijke tijden het gebouw in stand te houden.

Het is duidelijk dat de overheid het probleem rondom leegkomend (religieus) erfgoed niet op kan lossen. Aan de andere kant heeft de overheid wel een maatschappelijke verantwoordelijkheid voor de instandhouding van dit erfgoed. Gezien het huishoudboekje van de gemeente zijn grote uitgaven voor instandhouding van gebouwen, die niet ons eigendom zijn, op dit moment lastig zo niet onmogelijk. Wel wil de gemeente, indien nodig, inspanning leveren in het proces van herbestemmen, nevenbestemmingen of transformeren. We vragen hierbij een open houding en medewerking vanuit de eigenaar ten aanzien van functieverbreding voor openbare maatschappelijke en/of commerciële activiteiten. Voor de procedures rondom (religieus) erfgoed geldt dat deze doorlopen worden conform alle andere ruimtelijke ontwikkelingen. Religieus erfgoed neemt hier geen bijzondere positie in.

• Stimuleren van tijdelijk gebruik

Tijdelijk gebruik is een goede manier om verval door leegstand tegen te gaan. Dit tijdelijke gebruik zorgt ook voor aandacht voor panden en gebieden en is ook een belangrijk middel om erachter te komen welke functie passend is voor het monument. Bovendien kunnen inkomsten op de lange termijn belangrijk zijn voor de financiële dekking van het dagelijks onderhoud, tot het moment van daadwerkelijke herbestemming daar is. Indien het bestemmingsplan bepaald gebruik belemmert, kan hiervan op een snelle wijze tijdelijk van worden afgeweken (10 jaar).

Waar nodig wordt bij een initiatief voor tijdelijk gebruik een gemeentelijke projectgroep ingesteld, waarbij de mogelijkheden binnen wet- en regelgeving worden onderzocht en waar nodig wordt geassisteerd in het vinden van mogelijkheden voor financiering.

•Nieuwe architectuurvormen verbinden aan oude architectuur

De aandacht voor een monument kan worden opgewaardeerd door het toevoegen van eigentijdse architectuur. Dit geeft een geheel andere dimensie aan het monumentale gebouw of object. De gemeente stimuleert nieuwe architectuurvormen aan oude architectuur, zoals de loftwoningen op het Indiëterrein. De nieuwe welstandsnota is hier op ingericht.

•Jonge restauratievaklieden plaatsen op restauratieprojecten

Door het plaatsen van jonge vaklieden op restauratieprojecten van het Restauratie Opleidingsproject (ROP) zorgt het ROP voor een duurzame instroom van vaklieden in de restauratie. Jongeren wordt de kans geboden zich te ontwikkelen tot restauratievakman. Hiermee wordt het specialistisch vakmanschap behouden. De stichting RIBO (Scholing, Restauratie en Innovatie in de Bouw in Overijssel) werkt hiervoor nauw samen met het ROC van Twente, de bouwopleidingsbedrijven, restauratiebedrijven, gemeenten en tal van opdrachtgevers.

Onze gemeente spant zich in om de restauratie van monumentale panden, in eigendom van de gemeente en bij geschiktheid, aan te melden als ROP. Daarnaast worden eigenaren van monumenten, aan wie een vergunning wordt verstrekt, geïnformeerd over de mogelijkheid om een restauratie als ROP uit te voeren.

•Verduurzamen van erfgoed

Almelo hecht veel waarde aan duurzaamheid. Monumentenzorg is per definitie duurzaam, maar de duurzaamheidsprestatie bij beheer en onderhoud van het gebouwde erfgoed kan beter. Het gaat veelal om aanpassingen op het gebied van energie en comfort en om het gebruik. Erfgoedwaarden gaan in principe voor, maar duurzaamheidsmaatregelen zijn vaak heel goed inpasbaar. Bovendien staan technische ontwikkelingen niet stil.

‘Elke vierkante kilometer van het Nederlandse grondgebied draagt sporen van eeuwenlang menselijk gebruik. Beschermen van het landschap is geen bevriezing, maar het begeleiden van veranderingen, zodanig dat de diverse stadia van de landschapsgeschiedenis herkenbaar blijven.’

De Gravenallee is de oprijlaan van Huize Almelo.

Deze allee, waarlangs monumentale boerderijen met pachtgronden liggen, vormt een groene omgeving dicht bij het centrum van Almelo.

De landelijk ontwikkelde strategie van ‘Duurzame Monumentenzorg’ (DuMo) baseert zich op minimale ingrepen, reversibiliteit, passend gebruik en aangepaste comforteisen. De mogelijkheden voor het treffen van energiebesparende maatregelen kunnen in een vooroverleg met de gemeente worden besproken. In bepaalde gevallen is het uitvoeren van een gericht onderzoek (‘DuMo-advies’) noodzakelijk, waarmee inzichtelijk wordt gemaakt waar de energieprestatie kan worden verbeterd zonder het monument aan te tasten.

•Actief voorlichten en adviseren monumenteneigenaren

In de gemoderniseerde monumentenzorg staat de monumenteigenaar centraal. De overgrote meerderheid van de monumenteigenaren is trots op zijn monument en is bereid tot het doen van extra moeite en het maken van extra kosten. Moderne monumentenzorg beoogt monumenteigenaren vertrouwen te schenken door waar mogelijk minder te controleren, meer vrijheden en keuzemogelijkheden te geven en daarbij optimaal te faciliteren, waardoor de overheid steeds minder een hindermacht wordt. Deze verandering van wantrouwen naar vertrouwen van de monumenteigenaren heeft gevolgen voor de organisatie van de gemeentelijke monumentenzorg. De nadruk komt meer te liggen op het informeren, faciliteren en enthousiasmeren van eigenaren over kwaliteitsbehoud en ontwikkelingsmogelijkheden, in plaats van te benadrukken wat een eigenaar niet mag doen aan zijn pand. De gemeente ondersteunt de monumenteigenaar bij vragen of problemen door informatieverstrekking, gerichte advisering en het waar nodig doorverwijzen naar andere instanties. Bijvoorbeeld bij vergunningprocedures en herbestemmings- en subsidiemogelijkheden. Naast algemene voorlichting via het Klantcontactcentrum is het mogelijk voor specifieke vragen een afspraak te maken. Dit biedt de mogelijkheid om de gemeentelijke expertise (klant-)gericht in te zetten.

•Maandelijks erfgoedspreekuur

De gemeente ziet voor zichzelf de rol van verbinder, netwerker en facilitator weggelegd. Frequent contact met initiatiefnemers is van belang om deze rol invulling te kunnen geven. Door middels van een maandelijks erfgoedspreekuur kunnen bijvoorbeeld monumenteneigenaren, erfgoedorganisaties en andere partners in de stad een nieuw (erfgoed) idee of een vraag bespreken met de gemeente. Het is een laagdrempelige vorm van samenwerken, ondersteunen en verbindingen leggen.

•Organiseren informatiebijeenkomst monumenteigenaren

In het verleden heeft de gemeente het initiatief genomen voor het organiseren van een informatiebijeenkomst voor eigenaren van monumenten, waarin door gastsprekers actuele onderwerpen zijn toegelicht. Bij voldoende animo wordt dit initiatief herhaald, waarbij de samenwerking wordt gezocht met (lokale) erfgoedorganisaties.

•Interne samenwerking versterken

De mate waarin we als gemeente succesvol zijn hangt voor een belangrijk deel af van de mate waarin we als gemeente integraal werken. We gebruiken het interne erfgoedoverleg voor de onderlinge afstemming tussen de verschillende beleidsvelden zoals stedenbouw, ruimtelijke ordening, vergunningverlening, toezicht, vastgoed, cultuur en communicatie. Met deze samenwerking bereiden wij ons tevens voor op de komst van de Omgevingswet.

‘Een doel van de erfgoednota is het Almelose erfgoed beter voor het voetlicht brengen.’

De villa’s aan de Wierdensestraat geven een beeld van de vooraanstaande positie die Almelo vanaf de tweede helft van de negentiende eeuw in de regio innam.

Beleven

Erfgoed zorgt voor een gevoel van identiteit en verbondenheid met de omgeving. Daarvoor is het van belang dat het verhaal van erfgoed verteld en beleefd wordt. De gemeente, Almelose erfgoedorganisaties en burgers hebben elkaar hierbij nodig. De gemeente wil het erfgoed verbinden aan mensen en organisaties en het belang van erfgoed bij stadspromotie versterken. De gemeente Almelo streeft naar een dynamische samenwerking met de samenleving.

Verscholen in het groene hart van Almelo ligt een oude stadsboerderij, het Wevershuisje. Een authentiek vakwerkhuisje uit begin 1700, omgeven door een prachtige tuin.

Het Wevershuisje speelt een belangrijke rol bij erfgoededucatie. Dit wordt mede dankzij de vele vrijwilligers mogelijk gemaakt.

Acties

•Participatie erfgoedorganisaties en inwoners

Het betrekken van de inwoners en belangenvertegenwoordigers van Almelo is voor de beleving van cultuurhistorie van belang. Het bewust maken van de inwoners leidt tot participeren. Dat kan zijn: meehelpen bij het organiseren van een evenement of het openstellen van het eigen pand tijdens de Open Monumentendag.

Verschillende activiteiten of evenementen lenen zich er uitstekend voor om samen te organiseren. Wellicht hebben (erfgoed-)organisaties ideeën die de gemeente kan ondersteunen. Voor Open Monumentendagen is een comité actief, dat jaarlijks dit evenement tot slagen brengt. Nieuwe publieksactiviteiten vergroten bezoekersaantallen en maken mensen bewuster van het belang van erfgoed. De gemeente wil hierbij vooral aanjagen, verbinden, faciliteren en waar nodig coördineren. Hiervoor werken we goed samen met de organiserende partijen. Jaarlijks organiseren wij een netwerkbijeenkomst voor de (erfgoed-)organisaties. Door samen te werken aan projecten en thema’s is een hogere kwaliteit van de gezamenlijke producten mogelijk.

•Erfgoedinitiatieven ondersteunen

Aanjagen, verbinden en coördineren betekent vooral ook ruimte laten. Ruimte voor het gesprek met andere -juist ook private- partijen. Ruimte voor goede initiatieven die het verschil maken en passen binnen de erfgoedlijn die we willen vormgeven. Dit kan door mee te denken, belemmeringen weg te nemen en/of de juiste voorwaarden te scheppen. Vanuit onze ambitie naar proactief werken gaan wij vooral uit van planologische mogelijkheden voor de omgang met ons erfgoed. Dit betekent dat wij nog meer dan in het verleden structurele aandacht geven aan cultuurhistorische waarden aan de voorkant van ontwikkelingen. We stimuleren (toekomstige) eigenaren om, voordat zij plannen maken, contact met ons te leggen, zodat wij kunnen meedenken en de mogelijkheden voor bemiddeling kunnen bespreken. Het gaat hierbij om een brede groep van betrokkenen, zoals burgers, woningbouwcorporaties, projectontwikkelaars en architecten. Hiermee bereiken wij dat de betrokkenen voldoende op de hoogte zijn van de ontwikkelingen, standpunten, maar vooral van mogelijkheden die het cultureel erfgoed biedt.

Het ondersteunen van goede initiatieven kan ook op operationeel niveau zijn. Voorbeeld hiervan is het initiatief van de stichtingen Stadsherstel en de Historische Kring Stad & Ambt Almelo voor het plaatsen van informatiebordjes op een aantal historische panden in de stad. Een ander initiatief dat ondersteund kan worden is het plaatsen van naambordjes op historische bruggen.

•Het delen van kennis en informatie

Voor een kwalitatief sterke monumentenzorg is toegankelijkheid van kennis en informatie van groot belang. Het ontsluiten van kennis en informatie zorgt ervoor dat er een grotere waardering voor erfgoed ontstaat en dat er voorafgaand aan projecten kennis en informatie beschikbaar is. Dit verhoogt het draagvlak voor instandhouding van erfgoed en creëert een verschuiving van hindermacht achteraf naar inspiratiebron vooraf. Voor het delen van kennis en informatie betrekken we belanghebbenden nadrukkelijker bij het beheer van ons erfgoed.

- Ontsluiten cultuurhistorische informatie via de internetsite ’mijn stad, mijn dorp’

Ons gemeentelijk archief bevat historische openbare registers en veel authentiek beeldmateriaal in de vorm van foto’s, films en dia’s. Met inzet van vrijwilligers wordt informatie gedigitaliseerd. Via de internetpagina ‘Mijn stad, mijn dorp’ is deze informatie voor iedereen toegankelijk. Deze internetpagina is een initiatief van het Historisch Centrum Overijssel (HCO).

- Historisch informatiepunt (HIP)

Het Historisch Informatie Punt verzamelt allerlei historische informatie over Almelo. Het HIP is verbonden aan de Historische Kring Stad & Ambt Almelo en de Bibliotheek Almelo. De collectie van het HIP maakt deel uit van het Almelose cultureel

Erfgoed trekt mensen aan Erfgoed kan een aanjager voor de lokale economie zijn. Historische elementen geven een extra demensie aan winkel- en horeca bezoek.

Sinds 2015 is in het historische pand De Waag een kledingwinkel gevestigd.

erfgoed. Het HIP beschikt over waardevolle archieven en verzamelingen. Deze bronnen geven ons informatie over de geschiedenis van Almelo. Aan de hand van deze bronnen kan de geschiedenis zichtbaar en beleefbaar gemaakt worden. Het HIP heeft daarom een belangrijke taak op het gebied van kennisoverdracht van het Almelose verleden. Het HIP maakt hiervoor de aanwezige archieven en collecties toegankelijk, zodat een breed publiek zich kan laten informeren over het culturele erfgoed van Almelo.

-Gemeentelijke internetpagina

Op de gemeentelijke internetpagina is informatie te vinden over het Almelose erfgoed, onder meer over karakteristiek erfgoed in Almelo en de wettelijke monumentenprocedures. De informatie wordt verder uitgebreid. Vanwege het invoeren van meer vergunningsvrije activiteiten voor monumenten is het van belang de voorlichting voor eigenaren op orde te hebben, zodat duidelijk is wanneer een wijziging wel of niet vergunningplichtig is. Ook is het de bedoeling om de redengevende omschrijvingen van monumenten te digitaliseren en als onderdeel van de monumentenlijst toegankelijk te maken. In de redengevende omschrijving is te vinden waarom een pand is aangewezen als beschermd monument en welke waarden behouden moeten blijven. Voor een eigenaar is dit onmisbaar bij planontwikkeling. Daarnaast geeft de redengevende omschrijving vaak een beeld van de historie van een plek en de gebruikersgeschiedenis van een pand. Dit kan een stimulans zijn voor een eigenaar om de waarden die zijn benoemd in de redengevende omschrijving te beschermen of waar mogelijk te verhogen.

-Erfgoededucatie

Erfgoededucatie wordt gestimuleerd. Het Stadsmuseum en het Wevershuisje hebben een aktieve rol dankzij de inzet van veel vrijwillers. De kerndoelen van onderwijs verplichten scholen het cultureel erfgoed in de omgeving te betrekken in hun onderwijs. Erfgoed verbindt leerlingen met hun omgeving en hun achtergrond en ontwikkelt hun identiteitsbesef. Het Stadsmuseum, de Bibliotheek Almelo en KEPA (Kunst Educatie Platform Almelo) bieden lespakketten en erfgoededucatie aan. Ook bezit Het Oversticht de expertise en netwerken om erfgoededucatie samen met partners vorm te geven en uit te voeren.

•Het aanlichten van monumenten

Almelo heeft geen specifiek beleid voor het aanlichten van monumenten en karakteristieke panden in de binnenstad. Iconen van onze stad blijven nu veelal donker. Voor het profileren van erfgoed in de binnenstad is het gericht aanlichten van monumenten een geschikte methode. Het maakt de stad aantrekkelijk voor bewoners, toeristen en andere bezoekers en maakt het interessanter om ook ’s avonds te blijven. Het eigentijds en duurzaam aanlichten van panden is een bepalende factor voor het imago dat de stad uitstraalt.

Bij Q-impuls zijn ideeën voor aanlichten ontwikkeld. De financiële middelen voor uitvoering van Q- impuls zijn uitgeput. Bij de verdere uitwerking van deze ideeën worden daarom tevens de kosten en de mogelijkheden voor subsidie inzichtelijk gemaakt.

•Stadspromotie

Voor gemeenten draait stadspromotie om het profileren van de stad als aantrekkelijk gebied om te wonen, te werken of te recreëren. Monumenten en cultuurhistorie presenteren het verleden van de stad, maar cultuurhistorie is ook een middel om identiteit en karakter te tonen en te versterken door thema-evenementen te organiseren of door een historische canon te maken en uit te dragen. Door een gecombineerde aanpak vanuit verschillende beleidsvelden kunnen cultuurhistorische activiteiten worden versterkt.

‘Erfgoed vraagt om maatwerk en flexibiliteit, zorgvuldig genoeg om cultuurhistorische kwaliteiten optimaal te benutten en daarmee veilig te stellen en tegelijk open genoeg om ruimte te laten voor de dynaymiek, die in een vitale stad en ommeland onmisbaar is.’

De kasteelboerderij van het kopromptype is een ontwerp van architect Jan Jans uit 1939.

Tabel2:Planninguitvoeringsagenda*Afhankelijkvanbeschikbarefinanciëlemiddelen

Herbestemming is het toverwoord

in een tijd van toenemende leegstand. Het vinden van een nieuwe, eigentijdse bestemming is een zekere manier om erfgoed optimaal te benutten en een duurzame toekomst te verschaffen.

Voormalige textielfabriek van Van Heek Scholco. In de jaren ’70 moest de fabriek de deuren sluiten.

Alleen de fabriekspijp en de portiersloge bleven staan als herinnering aan de textielindustrie.

Tegenwoordig in gebruik als restaurant

Tabel3:Kostenonderbouwinguitvoeringsagenda

Willem Wilmink Willem Andries Wilmink (1936-2003) was een neerlandicus en vooral dichter, schrijver en zanger.

Hij is geboren in Enschede.

De keuze voor dit muurgedicht van Willem Wilmink, ‘Huizen in de binnenstad’, is niet alleen toepasselijk vanwege de titel en het onderwerp, maar ook vanwege de sterke band die Wilmink had met de stad Almelo.

In 2010 heeft de gemeente Almelo deelgenomen aan een onderzoek van het steunpunt Cultureel Erfgoed Overijssel naar het moderniseren van de monumentenzorg (afgekort MoMo) binnen onze gemeente. Als uitkomst hiervan is de ‘Wegwijzer voor een MoMo-proof toekomst’ opgesteld. In 2012 hebben het steunpunt en de gemeente besloten om de wegwijzer een vervolg te geven, met als doel om het Almelose erfgoed beter te profileren. Met subsidie van de provincie Overijssel is deze erfgoednota voorbereid en is het boekje ‘Zichtbaar verleden van Almelo’ uitgegeven. Dit boekje bevat een overzicht van karakteristieke monumenten in onze gemeente.

Als opmaat naar deze erfgoednota zijn met medewerkers van de gemeente Almelo enkele werksessies gehouden. Hieropvolgend zijn erfgoedorganisaties benaderd voor kennismaking, overleg en het verkennen van mogelijkheden voor samenwerking. Onze dank gaat uit naar de deelnemende erfgoedorganisaties, Stichting Almelo Promotie en Het Oversticht voor hun inbreng op deze erfgoednota.

Het Paleis van Justitie

De vroegere rechtbank is verbouwd tot een appartementencomplex met daarin elf luxe appartementen.