Beleidsnota archeologie

“Natuur verkoos den gront in liefelijckestreecken. Dat Griecken Tempe love, en d'oudeHengstebron: ik loof dit lantprieel op ’t ruischen van de beecken; ik loof den Heilgen Bergh, den Duitschen Helikon.”¹

Rond het jaar 1000 stond de heuvel bij het huidige landgoed Heiligenberg bekend als de Hohorst en stichtte de Utrechtse bisschop Ansfried er vermoedelijk bovenop de heuvel het klooster Hohorst. Hierdoor kreeg de heuvel de naam Heiligenberg. Omstreeks 1050 verhuisde het klooster naar Utrecht en werd daar de Paulusabdij. Het klooster werd een uithof van deze abdij. Rond 1580 werd de Heiligenberg eigendom van de Staten van Utrecht, waarna het vanaf 1637 een buitenplaats werd. In 1657 schreef dichter Joost van den Vondel bovenstaande gedichtstrofe waarin de Heiligenberg voorkomt.

Dit is niet verwonderlijk; de Heiligenberg is een van de bekendste historische locaties in Leusden. Maar de geschiedenis van Leusden gaat veel verder terug. De eerste sporen van het lange en rijke verleden van Leusden zijn gevonden bij de Leusderheide. Hier is onder meer een vuurstenen werktuig van de Neanderthalers aangetroffen. Het object dateert uit de tijd (ca. 50.000 tot 29.000 jaar geleden) direct voorafgaand aan het uitsterven van deze vroege menssoort! Uit een jonger verleden dateren vele grafheuvels in Leusden (Den Treek en Leusderheide), opgeworpen voor overledenen. De grafheuvels dateren uit de Nieuwe Steentijd (5300-2000 v. Chr.) tot en met de Vroege IJzertijd (800-500 v. Chr.). Ze behoren tot een grotere groep van dergelijke graf-monumenten, welke zich uitstrekt over de hoge zandgronden van de (uitlopers van de) Heuvelrug.

Uit zowel de Brons- als IJzertijd zijn bewoningssporen gevonden in Leusden. Uit de hieropvolgende Romeinse Tijd zijn slechts sporadische resten van menselijke aanwezigheid in onze gemeente gevonden. Nadat deze regio mogelijk enkele eeuwen is verlaten – tijdens en na het verval van het Romeinse Rijk – groeide de bevolking weer in de laat 6de en 7de eeuw na Chr. De eerste historisch herkenbare kern van Leusden ontstond in deze tijd: ter hoogte van het tegenwoordige Oud-Leusden langs de A28 lag het uit oude geschriften bekende Lisiduna. Dankzij haar kerk en de ijzerproductie groeide Leusden in de eeuwen erna uit tot een belangrijk regionaal religieus en handelscentrum. Inmiddels kent Leusden diverse kernen, verspreid over de gemeente.

Een prachtig verleden! Maar ook een deels onzichtbaar verleden, aangezien de sporen ervan zich grotendeels nog in de bodem van onze gemeente bevinden. Voor de meeste perioden uit de geschiedenis en voor de meeste menselijke activiteiten bied het bodemarchief de enige bron van kennis. Van iedereen, zowel burgers als gemeente, mag worden verwacht, dat op een zorgvuldige wijze wordt omgegaan met dit historisch bodemarchief. De gemeente Leusden is begonnen met het vormgeven van het gemeentelijk archeologiebeleid. Zij wil hiermee aangeven dat zij uitvoering wil geven aan de nieuwe wetgeving, maar vooral ook, dat zij de waarde van haar gemeentelijk archeologisch erfgoed onderkent en voor de toekomst wil beschermen!

Door de toenemende bodemverstorende werkzaamheden in Nederland is het bodemarchief in gevaar. Met het van kracht worden van de Wet op de Archeologische Monumentenzorg (Wamz) per 1 september 2007, onderkent het Rijk dit gevaar en wil het maatregelen treffen om te zorgen dat dit verborgen verleden niet zomaar verdwijnt. De hernieuwde wetgeving – de Wamz is een herziening van de Monumentenwet 1988 – legt een grotere verantwoordelijkheid en een sturende rol neer bij de gemeentelijke overheid. Archeologische waarden en verwachtingen, en de manier om dit te beschermen, moet op verantwoorde wijze worden geïntegreerd in het ruimtelijke beleid.

Uitgangspunt is, dat er op gemeentelijk niveau op verantwoorde wijze hoort te worden omgegaan met het archeologische erfgoed. Een goed beleidsinstrumentarium zorgt voor afgewogen beslis-singen van financiële en maatschappelijke aard. Het doorvoeren van deze ontwikkelingen heeft uitwerkingen op gemeentelijk bestuurs- en uitvoeringsniveau. Het is aan de gemeente zelf om in het ruimtelijke beleid een juiste balans te vinden tussen een goede zorg voor het archeologische erfgoed en de diverse andere maatschappelijke afwegingen, die binnen het proces van ruimtelijke ordening moeten worden gemaakt. De gemeente Leusden heeft met het vormgeven van haar archeologiebeleid zeker niet alleen plichten, maar ook de mogelijkheid om binnen de wettelijke kaders een eigen koers te varen en keuzes te maken. Deze koers wordt in de beleidsnota archeologie uitgezet.

De gemeente Leusden heeft ervoor gekozen om in het kader van de Wamz en de nieuwe Wet ruimtelijke ordening (Wro, 2008) een gemeentelijk archeologiebeleid te formuleren. In de voor u liggende beleidsnota archeologie worden de beleidsuitgangspunten en de achtergronden ervan beschreven. Daarnaast is een instrumentarium aangeleverd dat dient ter implementatie van het beleid. Met het vaststellen van deze beleidsnota archeologie volgt implementatie van het gemeentelijk archeologiebeleid.

In de Wamz zijn de uitgangspunten van het Europese Verdrag van Malta (1992) voor Nederland nader uitgewerkt. De belangrijkste veranderingen betreffen:

• •

  Het streven naar behoud en bescherming van archeologische waarden in de bodem;

• •

  De kosten van archeologische werkzaamheden komen in principe voor rekening van de initiatiefnemer van bodemverstorende activiteiten (veroorzakerprincipe);

• •

  De archeologische monumentenzorg wordt een geïntegreerd onderdeel van het ruimtelijke ordeningsproces.

In het nieuwe bestel wordt daarnaast een grotere verantwoordelijkheid en een sturende rol neergelegd bij de gemeentelijke overheid. Met de beleidsuitvoering komt een aantal nieuwe taken op de gemeente af:

• •

  De omgang met de archeologie binnen de gemeentegrenzen wordt primair een verantwoordelijkheid van de gemeente;

• •

  De gemeente dient gebieden met (te verwachten) archeologische waarden op te nemen in bestemmingsplannen;

• •

  De gemeente stelt zelf voorwaarden of verleent ontheffingen bij het verlenen van omgevings-vergunningen;

• •

  De gemeente is verantwoordelijk voor (en aanspreekbaar op) haar beslissingen aangaande haar omgang met archeologische waarden.

De gemeente Leusden heeft voor een verantwoord archeologiebeleid een aantal beleidsinstru-menten nodig. Deze stellen de gemeente in staat de vanuit de wetgeving opgedragen taken, maar ook de eigen gemaakte keuzes zo efficiënt mogelijk uit te voeren. Daarnaast, maar zeker niet minder belangrijk, is het voorgenomen beleid erop gericht de cultuurhistorische identiteit van Leusden te beschermen en versterken. De benodigde beleidsinstrumenten zijn:

• 1.

  Beleidsnota Archeologie, die dient om het voorgestelde beleid te verantwoorden en te onderbouwen;

• 2.

  Gemeentelijke archeologische beleidsadvieskaart met voorschriften ten behoeve van de archeologische monumentenzorg;

• 3.

  Archeologische waarden en verwachtingen verankeren in bestemmingsplannen (regels, toelichting en verbeelding), en in vergunningsvoorwaarden voor de omgevingsvergunning;

• 4.

  Gemeentelijke Erfgoedverordening als instrument om niet-geactualiseerde bestemmingsplannen ‘archeologievriendelijk’ te maken.

Andere instrumenten die hier, naar wens en ambitie van de gemeente Leusden, in de toekomst aan toegevoegd kunnen worden zijn:

• 5.

  Verbodsartikel metaaldetectors in de Algemene Plaatselijke Verordening;

• 6.

  Voorlichtingsmateriaal met informatie voor aanvragers, bedrijven e.d. (via website, folder);

• 7.

  Gemeentelijke richtlijnen voor bureau- en veldonderzoek, en rapportage;

• 8.

  Gemeentelijke of regionale onderzoeksagenda en selectiebeleid;

• 9.

  Financiële regelingen of een archeologiefonds.

De beleidsinstrumenten 2 t/m 5 worden in deel II van deze beleidsnota nader uitgewerkt; de instrumenten 6 t/m 9 in deel III.

Gezien de serieuze financiële en maatschappelijke belangen is het een gemeentebestuur er vanzelfsprekend alles aan gelegen om over een goed beleidsinstrumentarium te beschikken. Hieruit dient te blijken dat alle belangen zijn gezien en gewogen. Uitgangspunt is dat er op gemeentelijk niveau op verantwoorde wijze wordt omgegaan met het archeologische erfgoed. Daarnaast biedt het nieuwe beleid de kans om bij de inwoners van Leusden het cultuurhistorisch besef te bevorderen en iets wezenlijks toe te voegen aan de historische identiteit van Leusden. Het is aan de gemeente zelf om in het ruimtelijke beleid een juiste balans te vinden tussen een goede zorg voor het archeologische erfgoed en de andere maatschappelijke afwegingen die hierbij moeten worden gemaakt.

In de komende paragrafen wordt een beknopte bewoningsgeschiedenis gegeven van Leusden. Deze informatie is afkomstig uit het in 2009 opgestelde bureauonderzoek van RAAP². Dat onderzoek bevat een actueel en omvattend beeld van het Leusdens bodemarchief alsook een biografie met betrekking tot de archeologie en historie van Leusden.

Enkele van de oudste bewijzen van bewoning in Nederland zijn gevonden in Leusden. Dit is niet zo verwonderlijk, aangezien de stuwwallen van de Utrechtse Heuvelrug de langste bewonings-geschiedenis van ons land hebben. Rondtrekkende groepen prehistorische jagers-verzamelaars hebben hier hun primitieve artefacten achtergelaten, zoals vuurstenen vuistbijlen, afslagen en rolstenen. Bij de aanleg van de A28 bij Leusderheide is het bodemprofiel door de stuwwal archeologisch en geologisch onderzocht. Hierbij zijn vondsten aangetroffen die dateren uit de Vroege-Steentijd. Ook in het nabijgelegen Soest (De Paltz), Rhenen (Kwintelooyen) zijn dergelijke vondsten gedaan. Groepjes Neanderthalers maakten in dit gebied jacht op (grote) zoogdieren, zoals het edelhert en de oude bosolifant, en ze verzamelden noten, vruchten en bessen om te overleven.

Deze jagers-verzamelaars leefden in kleine kampementen; een leefwijze die duizenden jaren heeft bestaan. Het bewijs hiervan blijkt ‘slechts’ uit de achtergebleven vuursteenafslagen en (resten van) haardkuilen. Kenmerkend voor de Midden-Steentijd zijn de zogenoemde microlieten: kleine, vaak geometrische stukjes vuursteen die een pijl een harpoenachtige functie gaven, wanneer ze in een serie vlak onder de punt geplaatst werden. Het voordeel van zulke pijlen of harpoenen was dat wanneer één microliet stuk ging, het wapen nog wel effectief was. Daarnaast maken ze bloederige wonden waardoor aangeschoten wild makkelijker terug te vinden was. Behalve uit deze microlieten bestond de uitrusting van de jagers-verzamelaars ook uit vuurstenen kern- en/of afslagbijlen. Deze zullen gebruikt zijn voor (zwaardere) houtbewerking, zoals het kappen van bomen en het uithollen ervan voor de vervaardiging van boomstamkano’s.

Behalve vuursteenvondsten en houtskoolconcentraties (van haardkuilen) hebben de kampementen nauwelijks sporen achtergelaten in de bodem. Toch zijn uit de gemeente Leusden meerdere vondsten bekend uit de Steentijd. Een zeldzame vondst uit de periode 50.000 tot 29.000 jaar geleden is afkomstig van de Leusderheide: een zogenaamde vuurstenen Mauern-bladspits. Algemeen wordt aangenomen dat bladspitsen hebben gediend als speerpunt. Dit is een werktuigtype dat gerelateerd is aan de laatste fase van de aanwezigheid van Neanderthalers in Noordwest-Europa, voorafgaande aan hun uiteindelijke uitsterven. Het is goed mogelijk dat binnen de stuifzandgebieden en op de dekzandruggen en -flanken in de gemeente nog vele restanten van dergelijke vindplaatsen aanwezig zijn.

Door het kappen van bossen en intensieve veeteelt waren de eerste heidevelden en kleinschalige zandverstuivingen ontstaan, waardoor de akkerarealen van de prehistorische bewoners van deze regio uitgeput waren geraakt. In de lager gelegen delen aan de oostzijde van de gemeente was daarnaast mogelijk al sprake van veenvorming. In de periode volgend op de Steentijd, de Bronstijd (2000-800 v. Chr.), trokken veel bewoners daarom weg uit deze regio. De vele grafheuvels die zich binnen de gemeente Leusden bevinden, wijzen echter toch op de aanwezigheid van een groep Bronstijd-boeren in deze regio. Helaas zijn de bijbehorende nederzettingen uit de Vroege en Midden Bronstijd moeilijk te ontdekken, omdat ze over het algemeen relatief arm zijn aan vondsten.

In de Late Bronstijd veranderde het begravingsritueel. Waar tot voor toen de doden werden begraven (inhumatie), kwam nu de gewoonte in zwang om de doden voorafgaand aan de begrafenis te cremeren. In veel gevallen werden uit de overblijfselen van de brandstapel verzamelde menselijke botresten in een urn aan de aarde toevertrouwd, waarna het geheel door een heuveltje werd afgedekt. Ook werden de bestaande (oudere) grafheuvels voor meerdere bijzettingen gebruikt. Recentelijk zijn bij onderzoek op het terrein De Schammer (2007), bij de kern Stoutenburg, nederzettingsresten uit onder meer de Late-Bronstijd aangetroffen. Waar deze bewoners hun doden begroefen is tot op heden onzeker.

De verwachting is dat ondanks het tot op heden geringe aantal vondsten, vooral op de flanken van de droogdalen en in het overgangsgebied tussen de stuwwal en het dekzandgebied veel nog onbekende archeologische resten uit het Laat Neolithicum, de Vroege en Midden Bronstijd voorkomen.

De grafheuvels in de gemeente Leusden hebben een datering meegekregen van Laat Neolithicum tot en met Vroege IJzertijd. De eerste heuvellichamen zijn opgeworpen gedurende het Laat Neolithicum en Vroege Bronstijd terwijl de laatste bijzettingen in sommige grafheuvels dateren uit Vroege IJzertijd. Grafheuvels uit de laatste fase van de Bronstijd en de Vroege IJzertijd liggen veel minder vaak dicht bij de nederzettingen, maar worden steeds vaker opgeworpen op zogenaamde ‘zichtlocaties’. Dit zijn vaak geprononceerde (markante) delen van het landschap (hellingknikken, randen van plateaus, etc.) die mogelijk langs de grenzen van de nederzettingsarealen lagen. Op het grondgebied van Leusden zijn aanwijzingen voor zogenoemde urnenvelden aangetroffen op de Leusderheide.

Nederzettingen uit de IJzertijd zijn op meerdere plekken in het plangebied aangetroffen bij onder meer Oud-Leusden en De Schammer. Het aantal vondsten uit de eerste eeuwen van de Romeinse tijd is in Leusden vrij gering. Het gebied was een marginaal deel van de Romeinse grensstreek. Archeologische resten uit de Romeinse tijd binnen Leusden worden gekenmerkt door losse vondsten van Romeins aardewerk en munten. Spectaculairder zijn de archeologische resten die zijn aangetroffen bij onderzoek van de ROB in Oud-Leusden. Hier zijn sporen van een Romeinse nederzetting gevonden, inclusief een omgracht gebouwtje, dat mogelijk als wachtpost geïnterpreteerd kan worden. Vermoedelijk moet deze vindplaats gezien worden in het licht van de Romeinse expansie (-poging) in de 3de/4de eeuw. Het is zeer waarschijnlijk dat er meer resten uit de Romeinse tijd aanwezig zijn op het grondgebied van Leusden, maar dat ze tot op heden niet eenduidig aan het licht zijn gekomen.

Aanwijzingen voor bewoning in de eeuwen na de ineenstorting van het Romeinse Rijk, dat wil zeggen in de eerste helft van de Vroege Middeleeuwen (Merovingische periode: 450-725 na Chr.), zijn in het algemeen schaars. In de late 6de en vooral in de 7de eeuw nam de bevolking zienderogen toe, getuige tal van nieuwe grafvelden en nederzettingen. Een voorbeeld hiervan is het merovingisch grafveld dat bij Oud-Leusden is aangetroffen.

De oudst bekende schriftelijke bron die betrekking heeft op het grondgebied van Leusden dateert uit de 8ste eeuw. In het jaar 777 schonk Karel de Grote een groot koninklijk domein, waarvan de 'villa Lisiduna' het centrum vormde, aan de bisschoppelijke Sint Maartenskerk in Utrecht. De villa omvatte 'gronden, hoeven, huizen, gebouwen, horigen, bossen en velden, weiden en hooiland, water en beken', onder meer langs de rivier de Eem. De vroeg-middeleeuwse nederzetting van Lisiduna was gesitueerd ter hoogte van het tegenwoordige Oud-Leusden langs de rijksweg A28. Uit archeologische opgravingen is gebleken dat deze locatie na eerdere bewoningsfasen in de IJzertijd en Romeinse tijd in de tweede helft van de 6de eeuw opnieuw bewoond is geraakt.

De nederzetting groeide in de loop van de Middeleeuwen uit tot een regionaal centrum en bereikte haar hoogtepunt in de 11de en 12de eeuw. Tijdens de archeologische opgravingen werden de resten van een aantal grote boerderijen uit de 12de eeuw aangetroffen. Naast landbouw vormde ook de productie van ijzer een deel van de economische basis van het dorp. Een derde basis was de verzorgende functie als centrum van een uitgestrekte parochie. Omstreeks het jaar 1000 werd de kerk van het oude Leusden door de Utrechtse bisschop Ansfried (995-1010) aan de abdij van Hohorst geschonken. De kerk moet dus vóór die tijd zijn gesticht, vermoedelijk in de 10de eeuw, maar mogelijk nog eerder. Zij vormde het centrum van één van de drie oerparochies in het noordoosten van de huidige provincie Utrecht en het gehele grondgebied van de huidige gemeenten Leusden en Amersfoort lag binnen deze parochie.

In de Vroege Middeleeuwen was het akkerareaal nog vrij beperkt, maar dit groeide aanzienlijk naar mate de bevolking toenam. Hierop werd meer graasgebied gecreëerd, waarbij bossen werden gekapt en heidevelden werden aangelegd. Waarschijnlijk begon men in de Late Middeleeuwen (1000-1500 na Chr.) met systematische plaggenbemesting. Hierdoor ontstonden plaggenbodems, die vruchtbaarder waren en het vocht beter vasthielden dan de zandgronden. De ontginning van de hoger gelegen gebieden op de Utrechtse Heuvelrug was al vóór 800 n. Chr. begonnen. Door de uitputting van de grond op de stuwwal en de groei van de bevolking trok men in de 10de eeuw ook naar lager gelegen gebied.

De oudste historische gegevens over de bewoning van de randzone van de Utrechtse Heuvelrug dateren uit de 10de eeuw en hebben betrekking op bezittingen van het hierboven reeds genoemde klooster Hohorst. Dit klooster werd rond het jaar 1000 door bisschop Ansfried gesticht op de Hohorst (hoge horst, heuvel), destijds een geïsoleerde heuvel in het moeras van de Gelderse Vallei. Deze heuvel staat ook bekend als de Heiligenberg. Met de stichting werd het klooster naast de bisschop een belangrijke grondbezitter in de Leusdense goederen en de foreesten en het heeft een belangrijke rol gespeeld bij de ontginning van nieuw cultuurland in deze contreien. De stichtingsbrief van het klooster (gedateerd 1006, maar vervalst in de 13de eeuw, uiterlijk rond 1270) maakt melding van nieuw ontgonnen landerijen tussen Hohorst en Bachevorde, het tegenwoordige gehucht Bavoort. Omdat de stichtingsbrief is vervalst, is het overigens niet zeker of de voorde in Bavoort al in 1006 bestond (deze bestond in ieder geval wel rond 1270, maar het is niet bekend of er toen ook al bebouwing stond). Oorkonden uit 1028 en 1050 bevestigen dat het klooster de bezittingen eerder had gekregen van de Utrechtse bisschoppen.

Aanvankelijk concentreerde de bewoning zich op de hoger gelegen delen in het landschap. Deze bestonden uit het stuwwallandschap van de Utrechtse Heuvelrug en uit de hoger gelegen delen van het dekzandlandschap ten noorden en oosten daarvan. De Utrechtse Heuvelrug en het dekzandlandschap werden van elkaar gescheiden door een centraal gelegen drassig gebied waar verschillende beken doorheen stroomden. Dit natte gebied of broekgebied is pas vanaf de 12de eeuw ontgonnen en permanent bewoond geraakt. Samenhangend hiermee kwam ook de nederzetting Amersfoort tot ontwikkeling. Op grond hiervan kunnen in Leusden drie middeleeuwse cultuurlandschappen worden onderscheiden: de ontginningen op de Utrechtse Heuvelrug, de ontginningen in het dekzandlandschap, en de ontginningen in de broekgebieden.

Vanaf de 12de eeuw nam de betekenis van de oude nederzetting van Leusden af. De ijzerproductie liep terug en samenhangend met de ontginning van broekgebieden in de Gelderse Vallei verschoof het regionale accent van de agrarische activiteiten in oostelijke richting. Ook kwam de landbouw op de Utrechtse Heuvelrug zelf onder druk te staan door overmatig gebruik van de arme heidegronden. Hierdoor ontstonden stuifzanden en delen van de Leusder eng werden verlaten. Daarnaast liep ook de centrale kerkelijke functie terug. De Leusdense parochie kromp in doordat steeds meer nederzettingen als zelfstandige parochies werden afgescheiden. Tussen de 11de en de 14de eeuw waren dit Soest, Amersfoort, Hoevelaken, Bunschoten, Woudenberg en Scherpenzeel. Halverwege de 14de eeuw omvatte de parochie van Leusden behalve Leusden zelf alleen nog Isselt, Hoogland, Stoutenburg, Maarn en Maarsbergen. De bewoners op het Hoogland kregen kort daarop een eigen kapel in Coelhorst. Door al deze ontwikkelingen kwam het oude dorp Leusden steeds meer in een perifere positie en verschoof het zwaartepunt van de bewoning in oostelijke richting naar de randzone van de Utrechtse Heuvelrug.

Zuidelijk van de ontginningen tussen het klooster op de Heiligenberg en Bavoort ontstond in de randzone van de Utrechtse Heuvelrug een boerderijenstrook vanaf Bavoort tot aan het Heetveld. Het grondbezit van de boerderijen in deze strook lag dwars op de hoogtelijnen, met een stuk bouwland aan de hoge (westelijke) zijde, en grasland aan de lage (oostelijke) zijde. Een deel van de boerderijen in deze strook kan op basis van historische bronnen worden beschouwd als opvolgers van boerderijen in Oud-Leusden dat een aanwijzing vormt voor de verplaatsing van landbouwactiviteiten van Oud-Leusden naar de randzone vanaf de Late Middeleeuwen. De boerderijenreeks ten zuiden van Den Treek staat bekend als het Heetveld. De naam duidt erop dat deze boerderijen gesticht zijn op voormalige heidegrond (heetveld = heideveld). Mogelijk betreft het verplaatste boerderijen: enkele honderden meters westelijker, aan de westzijde van de Doornseweg, wijst de bodemgesteldheid op vroeger gebruik als bouwland. De oudste boerderijen in het Heetveld zijn waarschijnlijk Den Treek, Loef en Ravesloot.

De bisschop van Utrecht gaf in de 12de eeuw ook ontginningen uit in de broekgebieden ten oosten van Oud-Leusden. Dat zijn Hamersveld, Leusbroek, Asschat en een deel van het Voskuilerbroek. Ten oosten van de huidige gemeente Amersfoort werd de ontginning van Hoevelaken uitgegeven. Bij de ontginning van Hamersveld was de Sint-Paulusabdij betrokken. Deze ontginning werd aan de oostzijde begrensd door de Asschatter of Moorsterbeek. Aan de westzijde werd een wetering gegraven: de Grift, die overtollig water uit de ontginning noordwaarts voerde en loosde in de Modderbeek. Aan de zuidzijde van de ontginning werd een zijdwende aangelegd, een kade met naastliggende sloot die water uit het aangrenzende broekgebied moesten weren en afleiden. Om de ontginning goed te kunnen ontwateren werden in oost-westelijke richting parallel aan elkaar gelegen afwateringssloten gegraven, waardoor een strokenverkaveling ontstond. Aan de westzijde van de Grift vond later nog een kleine restontginning plaats, de Bieshaar die echter niet tot Hamersveld, maar tot Leusden werd gerekend.

Ten zuiden van Hamersveld ligt de ontginningseenheid Leusbroek. Anders dan in Hamersveld moet de ontginning hier georganiseerd zijn vanuit het oude dorp Leusden. Naast de benaming Leusbroek (vermelding in 1394 als ‘Loesderbroec’, het broekgebied van Leusden) wijzen ook historische gegevens over grondbezit en rechten op grondgebruik hierop. Uit de oriëntatie van de stroken-verkaveling in Leusbroek ten opzichte van de zijdwende van Hamersveld, blijkt dat Leusbroek later is ontgonnen dan Hamersveld. Ook een deel van de ontginningseenheid Asschat heeft een voor broekontginningen typische strokenverkaveling. Deze ligt ingeklemd tussen de Modderbeek en de Aschatter of Moorster Beek. Evenals bij Hamersveld is bij de ontginning hiervan de Utrechtse Sint-Paulusabdij betrokken geweest.

Ten slotte liggen ten zuiden van de Aschatter of Moorster Beek en ten oosten van Hamersveld en Leusbroek nog enkele ontginningseenheden die zijn uitgezet in het voormalige Voskuilerbroek. Het Voskuilerbroek werd in de 14de eeuw ontgonnen vanuit Leusden, Amerongen en Woudenberg. Op het huidige Leusdense grondgebied liggen de Voskuiler broekontginningen van Leusden en het Amerongse goed Romselaar. Deze worden van elkaar gescheiden door de Woudsloot, een waterloop die in de 14de eeuw is gegraven met het doel de grens tussen beide ontginnings-eenheden te markeren. De Woudenbergse ontginningseenheden lagen ten zuiden van de Lunterse Beek, de Woudsloot en de Voskuilerdijk.

Op de lager gelegen zandgronden in de Gelderse Vallei waren in eerste instantie alleen de dekzandruggen – hier de hoogste delen van het landschap – geschikt voor bewoning en ontginning tot bouwland. De wei- en hooilanden lagen hier in smalle stroken langs beken: vanuit het zuiden komend achtereenvolgens de Lunterse Beek of Heiligenbergerbeek, de Moorster Beek of Asschatterbeek, de Modderbeek, de Barneveldse beek of Flierbeek, de Esvelder Beek of Zandbeek en de Hoevelakense Beek of Klaarwaterbeek. Bij het tegenwoordige Amersfoort verenigden deze watertjes zich in het riviertje de Eem. De rest van het gebied bestond grotendeels uit natte heide, moeras en vennen. De meeste dekzandruggen waren zo klein dat er maar ruimte was voor één of enkele boerderijen met hun bouwlandkampen. Hierdoor ontstond vanaf de Karolingische tijd een landschap met daarin verspreid gelegen boerderijen die omringd werden door ontginningen met een onregelmatig blokvormig verkavelingspatroon.

De eerste zandverstuivingen – door uitputting van landbouwgrond – kwamen mogelijk al in de Late Steentijd voor. Het waren echter vooral de middeleeuwse ontwikkelingen die hun stempel op het landschap drukten. Door een sterke toename van de bevolking en de hiermee gepaard gaande ontginningen, intensieve ontbossing (ten behoeve van de ijzerindustrie), overbeweiding en plaggen steken, raakten veel gronden uitgeput en verdween de vegetatie. Een voorbeeld hiervan is de Leusderheide. De aanwezigheid van stuifzandcomplexen in Leusden wijst erop dat de akkers en heidevelden soms te intensief werden gebruikt. Kennelijk hadden ze na begrazing, afbranden of plaggensteken niet voldoende de tijd gekregen om te herstellen. Hierdoor raakten de relatief arme zandgronden snel uitgeput en verdween de vegetatie, met zandverstuivingen als gevolg.

In de loop van de Middeleeuwen waren op het grondgebied van de huidige gemeente Leusden naast het gerecht Leusden ook de gerechten Asschat en Stoutenburg ontstaan. Noordelijk hiervan bevond zich de stadsvrijheid van Amersfoort en weer ten noorden daarvan waren uiteindelijk de gerechten Hoogland en Emmeklaar gevormd.

In de 17de eeuw kwam op de Midden-Nederlandse zandgronden de tabaksteelt op als belangrijke nieuwe agrarische activiteit. Amersfoort en Leusden werden één van de belangrijke productie-centra. De teelt van het gewas was zeer arbeidsintensief: de kweekbedden moesten sterk worden bemest en vaak worden omgespit. Als beschutting tegen de wind werden veel elzen- of wilgen-heggen aangeplant waardoor een zeer besloten landschap ontstond. Na de oogst werd de tabak gedroogd in grote schuren. Door een stijging van de graanprijzen en de groeiende invoer van Amerikaanse en Javaanse tabak nam de binnenlandse tabaksteelt vanaf de tweede helft van de 18de eeuw af. In de omgeving van Leusden en Amersfoort bleef zij echter nog tot in de 19de eeuw van belang.

Na de Franse tijd werden de gerechten opgeheven en ontstonden in 1815 de gemeenten Hoogland, Amersfoort, Leusden en Stoutenburg. Het traditionele gemengde agrarische bedrijf bleef tot na deze tijd gehandhaafd in Leusden. Boerderijen beschikten naast bouwland over weilanden en/of heidevelden en hooilanden, al verschilden per landschapstype (stuwwal-, dekzandland- en broekontginningen) de verhoudingen in het grondgebruik. Met name in de 20ste eeuw heeft de landbouw een sterke modernisering en schaalvergroting ondergaan. Samenhangend hiermee is in het landelijke gebied van Leusden ook de ruilverkaveling ‘Heiligenbergerbeek’ uitgevoerd. Hierbij werden percelen samengevoegd en nieuwe wegen aangelegd en boerderijen verplaatst, maar in hoofdzaak bleef het oorspronkelijke verkavelingspatroon gehandhaafd. Veel kleinere boeren beëindigen in deze tijd hun bedrijf. Bovendien werd veel cultuurgrond opgegeven als gevolg van de sterke uitbreiding van de bebouwing. Het aantal boerenbedrijven in de gemeente is daardoor in de 20ste eeuw sterk afgenomen. Tegelijkertijd is het merendeel van de heidegebieden in de loop van de 20ste eeuw met bos beplant.

Ondanks alle genomen maatregelen bleef de afwatering van de Gelderse Vallei problematisch en stonden grote delen van het gebied gewoonlijk een deel van het jaar blank. In de 19de eeuw gaf deze situatie aanleiding voor de ontwikkeling van plannen voor de aanleg van een gecombineerd afwaterings-, inundatie- en scheepvaartkanaal. Uiteindelijk werd in de jaren 30 van de 20ste eeuw om kosten te besparen gekozen voor een kanaal dat alleen voor de afwatering zou dienen. Daarop werd tussen 1937 en 1940 het Valleikanaal gegraven, waarbij zoveel mogelijk gebruik werd gemaakt van bestaande waterlopen. Door de huidige gemeente Leusden volgt het kanaal een oude gracht van de Grebbelinie en een stuk van de Modderbeek. Bij Amersfoort werd het kanaal nieuw gegraven, om de stad heen naar de Eem. Na wateroverlast in de jaren 60 is het Valleikanaal verbreed en in dezelfde periode zijn de meeste beken gekanaliseerd. Hierbij werden bochten afgesneden en het beekprofiel veranderd.

Het duurde in Leusden tot na de Tweede Wereldoorlog voordat de bebouwing op aanzienlijke schaal werd uitgebreid. Vanaf de jaren 60 heeft aan weerszijden van de historische nederzetting Hamersveld op grote schaal nieuwbouw plaatsgevonden. De huidige gemeente Leusden ontstond in 1969 door de samenvoeging van de gemeenten Leusden en Stoutenburg. Omdat men de belangrijkste nederzettingskern het liefst de naam van de gemeente gaf, werd Hamersveld in 1970 omgedoopt in Leusden-Centrum, dat later eenvoudig is afgekort tot Leusden. Bij Bavoort is de bewoningskern Leusden-Zuid tot ontwikkeling gekomen.

Met name in de afgelopen honderd jaar heeft het bodemarchief het zwaar te verduren gehad.

Door de bouw van woningen en bedrijven, ontgrondingen, egalisatie en de aanleg van infrastructuur zijn veel archeologisch resten verstoord of mogelijk zelfs geheel verloren gegaan. Het is daarom belangrijk dat het overgebleven bodemarchief goed in kaart wordt gebracht en (waar nodig) beschermd wordt.

De precieze omvang van de schade aan het bodemarchief is op voorhand moeilijk in te schatten. Uit veel archeologische onderzoeken is gebleken dat zelfs na grootschalige (ondiepe) ontgrondingen, infrastructurele werkzaamheden of de sloop van een fabriek of woning nog archeologische resten op die locaties in de bodem aanwezig zijn. De mate waarin dergelijke ingrepen in het recente verleden van invloed zijn geweest op archeologische resten, hangt sterk af van de verstoringsdiepte, funderingswijze van het (gesloopte) bouwwerk, de aan- of afwezigheid van onderkeldering etc.

Tijdens archeologische plantoetsing zal dergelijke informatie zoveel mogelijk moeten worden meegenomen én meegewogen, om te bepalen of archeologisch veldonderzoek op een locatie nog voldoende informatie kan opleveren. Op voorhand is het onmogelijk om op perceelsniveau voor de hele gemeente vast te stellen in hoeverre recente bodemingrepen de archeologische resten al geheel vernietigd zullen hebben.

Op bepaalde plaatsen in de gemeente is juist een beschermende ophogingslaag aanwezig, zoals de plaggendekken (esdekken) aan de oostzijde en de stuifzandgebieden aan de westzijde van onze gemeente. Deze antropogene of natuurlijke lagen hebben een conserverende werking op de onderliggende archeologische resten.

Het bepalen van de staat van het bodemarchief blijft hiermee vaak perceelsgebonden maatwerk. Historische gegevens als luchtfoto’s, hoogtekaarten, milieuonderzoeken, oude bouwtekeningen, ontgrondingsgegevens e.d. geven allemaal een beter inzicht in de staat van de bodem en de potentieel aanwezige archeologische resten. Alvorens bij bodemingrepen (boven de gestelde ondergrenzen, zie verder) bepaald wordt of archeologisch onderzoek noodzakelijk is, worden deze gegevens – indien aanwezig – geraadpleegd.

Tot voor kort werd, bij gebrek aan een nader uitgewerkt en vastgesteld eigen archeologiebeleid, in de gemeente Leusden aangesloten bij het provinciaal en rijksbeleid. Hierbij werden de vrij grofmazige en verouderde landelijke Indicatieve Kaart Archeologische Waarden (IKAW) en de provinciale Archeologische Monumentenkaart (AMK) gebruikt om de archeologisch waardevolle (verwachtings) gebieden in de bestemmingsplannen op te nemen. De provincie vervulde met behulp van deze instrumenten een belangrijke toezichthoudende en toetsende rol bij nieuwe bestemmingsplannen en vrijstellings- en wijzigingsbesluiten ex artikelen 11 en 19 van de WRO, alsmede bij het verlenen van vergunningen voor ontgrondingen. Inmiddels ligt deze verantwoordelijkheid geheel bij de gemeente zelf.

Op 16 april 1992 werd in Valletta, de hoofdstad van Malta, het Europees Verdrag inzake de bescherming van het archeologische erfgoed ondertekend. Nederland heeft dit Verdrag van Malta ook ondertekend. Ruim twee jaar later, op 25 mei 1995, is het verdrag in werking getreden. Het Verdrag van Malta is de opvolger van een eerder Europees verdrag uit 1969, waarin vooral de bescherming van archeologische monumenten werd geregeld. Uitgangspunt van het nieuwe verdrag is, dat het archeologische erfgoed al voordat het tot monument is verklaard, integrale bescherming nodig heeft en krijgt. De implementatie van het Verdrag van Malta in onze nationale wetgeving heeft plaatsgevonden in de Wet op de archeologische monumentenzorg (Wamz), die op 1 september 2007 in werking is getreden. Dit is een herziening van de Monumentenwet 1988.

Middels de invoering van de Wamz zijn de uitgangspunten van het Verdrag van Malta voor Nederland nader uitgewerkt. De drie meest ingrijpende punten uit dit verdrag worden hieronder kort uiteengezet:³

• •

  Het streven naar in-situ behoud en bescherming van archeologische waarden.

  Voordat een bodemverstoring plaatsvindt, dient aangetoond te worden dat de archeologische resten in de bodem niet (onevenredig) worden geschaad. Blijkt uit de resultaten van een (bureau)onderzoek, dat waardevolle sporen in de bodem aanwezig zijn, dan moet de gemeente een belangenafweging maken. Een initiatiefnemer kan, gelet op het groot wetenschappelijk belang van de aanwezige archeologische resten, door de gemeente gevraagd worden om zijn bouwplannen aan te passen (in-situ behoud). Meestal zullen de archeologische resten echter door middel van een archeologische opgraving veilig gesteld moeten worden (ex-situ behoud).

• •

  De kosten van archeologische werkzaamheden komen in principe voor rekening van de initiatiefnemer van bodemverstorende activiteiten (‘veroorzakerprincipe’).

  Indien behoud in-situ niet mogelijk is, dan moeten de archeologische waarden veiliggesteld worden middels een opgraving. De Wamz kent het veroorzakersprincipe: ‘de verstoorder betaalt’. Dit betekent, dat een initiatiefnemer (vergunningaanvrager) de kosten dient te dragen van de aanpassing van zijn plannen of van het archeologisch (voor)onderzoek.

• •

  De archeologische monumentenzorg wordt een geïntegreerd onderdeel van het ruimtelijke ordeningsproces.

  De Wamz is een wijzigingswet waarmee niet alleen de Monumentenwet uit 1988 is aangepast, maar ook de Ontgrondingwet, de Wet milieubeheer, de Woningwet en de Wet ruimtelijke ordening. De nieuwe wet gaat ervan uit dat bij het maken van plannen rekening gehouden wordt met aanwezige danwel te verwachten archeologische monumenten.⁴ Daarom is voorgeschreven dat bij het maken van een bestemmingsplan de archeologische belangen worden afgewogen. Het gaat dus niet alleen maar om documentatie op het moment dat er iets wordt verstoord, maar om de afweging vooraf. Aan elk bestemmingsplan moet daarom een paragraaf worden toegevoegd waar in staat op welke plaatsen sprake is van (verwachte) archeologische waarden en hoe daarmee omgegaan dient te worden.⁵ In navolging hierop kan de gemeente een goedgekeurd archeologisch onderzoeksrapport verlangen als voorwaarde tot het verkrijgen van een omgevingsvergunning. Deze koppeling is logisch, omdat in het proces van de ruimtelijke ordening immers besluiten worden voorbereid, die verstrekkende gevolgen hebben voor het archeologische bodemarchief: bijvoorbeeld de bouw van woningen of bedrijfsgebouwen, de aanleg van infrastructuur of de inrichting van natuurgebieden.

De wettelijke ondergrens voor het in een bestemmingsplan, beheersverordening of omgevingsvergunning verplicht stellen van archeologisch onderzoek bij bodemingrepen bedraagt 100 m2.⁶ Door het hanteren van de IKAW is het vaak niet duidelijk of het zinvol, dan wel noodzakelijk is, om in bepaalde gebieden archeologisch onderzoek verplicht te stellen. Nadeel van deze werkwijze is, dat, gelet op het globale karakter van de IKAW, archeologische belangen bij bouwplannen zwaarder worden meegewogen, dan wanneer deze belangen worden meegewogen op basis van een kaart op gemeentelijke schaal. Er zou vaker onderzoek moeten plaatsvinden.

Hierop heeft de gemeente Leusden in 2007 opdracht gegeven tot het laten ontwikkelen van een Gemeentelijke archeologische beleidsadvieskaart met voorschriften ten behoeve van de archeologische monumentenzorg. Deze kaart en het bijbehorende rapport zijn in het najaar van 2009 opgeleverd.⁷ Deze kaart, die de gemeente indeelt in zones met archeologische waarden en verwachtingen, stelt de gemeente in staat gefundeerd af te wijken van de wettelijke ondergrens van 100m2.⁸

Kleinschalige ingrepen kunnen zo in bepaalde zones worden vrijgesteld van de verplichtingen van ‘Malta’. Wat verantwoord kan worden vrijgesteld is afhankelijk van de archeologische waarde of verwachting, en verschilt dus per gebied. Op basis van de kennis over de spreiding en intensiteit van vondsten wordt in Leusden voor sommige gebieden een strengere norm voorgesteld dan de wet als richtlijn (100m2) stelt. In andere gebieden wordt een minder strenge norm voorgesteld. Zie hiervoor paragraaf 4.3.1.

In Nederland worden de meeste beslissingen over de ruimtelijke inrichting genomen op gemeentelijk niveau. Begrijpelijk is dan ook dat in het nieuwe bestel (Wamz, Wro) de meeste taken en bevoegdheden zijn verschoven naar dat gemeentelijke niveau. Nieuw is dat gemeenten de rol krijgen van bevoegd gezag. De gemeentelijke zorg voor het bodemarchief is hiermee niet meer vrijblijvend, maar een (verplichte) verantwoordelijkheid. De gemeente zal dus bij ruimtelijke plannen ervoor moeten zorgen dat de archeologische belangen bekend zijn en dat deze zorgvuldig worden meegewogen in een afwegingsproces met andere (maatschappelijke, sociale, economische, ecologische) belangen.

In hoofdlijnen betekent dit het volgende voor iedere gemeente:

• •

  De omgang met de archeologie binnen de gemeentegrenzen wordt primair een verantwoordelijkheid van de gemeente;

• •

  De gemeente dient gebieden met (te verwachten) archeologische waarden op te nemen in bestemmingsplannen;

• •

  De gemeente stelt zelf voorwaarden of verleent ontheffingen bij het verlenen van omgevingsvergunningen;

• •

  De gemeente is verantwoordelijk voor (en aanspreekbaar op) haar beslissingen aangaande haar omgang met archeologische waarden.

Al voor de inwerkingtreding van de Wamz heeft de gemeente Leusden diverse stappen ondernomen om tot een beter gemeentelijk archeologiebeleid te komen. Al geruimte tijd was er sprake van een ‘informele’ samenwerking met het CAR. In maart 2009 is de samenwerking officieel bezegeld in een Raamovereenkomst Archeologie tussen de gemeenten Leusden en Amersfoort.

De gemeente Leusden ligt in een landschappelijk regio die de gemeentegrenzen overschrijdt. De stuwwal en zandgronden zijn niet alleen kenmerkend voor Leusden, maar (deels) ook voor Amersfoort, Bunschoten en Soest. Deze gemeenten hebben daardoor een hoge mate van overeenkomstigheid van archeologische waarden en verwachtingen. Dit is een belangrijke basis voor samenwerking en kennisdeling, en ook bij het opstellen van een archeologiebeleid. Op 10 maart 2009 is middels een Raamovereenkomst Archeologie de regionale samenwerking tussen de Gemeente Leusden en het Centrum voor Archeologie (CAR) van de Gemeente Amersfoort bezegeld. De Gemeente Bunschoten en Gemeente Soest zijn kort hierop ook een dergelijke overeenkomst met het CAR aangegaan.

In de zomer van 2010 heeft de Gemeente Leusden het CAR opdracht gegeven tot het opstellen van een Startnotitie Archeologie. In deze notitie werden drie varianten (scenario’s) om het gemeentelijk archeologiebeleid van Leusden gestalte te geven voorgesteld. In de raadsvergadering van 31 maart 2011 is ingestemd met het voorgestelde scenario 2, waarmee tevens opdracht werd verstrekt tot het opstellen van deze beleidsnota.

Uitgaande van het bovengenoemde scenario 2 heeft de gemeente Leusden voor een verantwoord archeologiebeleid een aantal beleidsinstrumenten nodig. Deze stellen de gemeente in staat de vanuit de wetgeving opgedragen taken, maar ook de eigen gemaakte keuzen zo efficiënt mogelijk uit te voeren. Daarnaast, maar zeker niet minder belangrijk, is het voorgenomen beleid erop gericht de cultuurhistorische identiteit van Leusden te versterken. De beleidsinstrumenten worden in deel II en III van deze beleidsnota nader uitgewerkt.

De onderbouwing voor het archeologiebeleid van Leusden vormt het bureauonderzoek van RAAP⁹. Uit dit onderzoek zijn diverse kaarten en een begeleidend rapport voortgekomen. De vervaardigde kaarten zijn een:

• 1.

  Overzichtskaart van archeologische onderzoeken en vindplaatsen. Een inventarisatiekaart met archeologische monumenten, vindplaatsen en onderzoeken;

• 2.

  Landschappelijke eenhedenkaart. Een synthese van de geomorfologische kaart, de bodemkaart Nederland en gegevens van het Algemeen Hoogtebestand Nederland, met bekende archeologische vindplaatsen;

• 3.

  Historisch-geografische waarden en archeologische vindplaatsenkaart (Middeleeuwen – Nieuwe Tijd). Met historisch-landschappelijke eenheden, elementen en vindplaatsen;

• 4.

  Samengestelde archeologische verwachtingskaart. Aan de verschillende landschappelijke eenheden is voor twee archeologische hoofdperioden (jagers-verzamelaars en landbouwers) een archeologische verwachting toegekend (zie verder);

• 5.

  Archeologische beleidsadvieskaart met voorschriften ten behoeve van de archeologische monumentenzorg (zie verder);

• 6.

  Kaart met boven- en ondergrondse monumenten en aardkundige waarden;

• 7.

  Kaart met historisch landgebruik, kadastrale gemeente Stoutenburg en Leusden.

In het bijbehorende rapport wordt een landschappelijk, archeologisch en historisch overzicht gegeven van Leusden. Daarnaast wordt een inhoudelijke onderbouwing gegeven voor het toekennen van de archeologische waarden en verwachtingen aan de diverse zones binnen de gemeenten, op de beleidsadvieskaart. De archeologische verwachtings- en beleidsadvieskaart vormen de belangrijkste eindproducten van het uitgevoerde bureauonderzoek. Hieruit diende een bruikbaar toetsingskader voor planbeoordeling voort te komen.

Na oplevering van het RAAP-rapport en de bijbehorende kaarten zijn deze door diverse partijen (CAR, Gemeente Leusden en Monumentencommissie Leusden, Provincie Utrecht) kritisch bekeken. Aangezien er enkele fouten aan het licht waren gekomen, heeft er een actualisatie plaatsgevonden van de diverse kaartbijlagen. Deze is vastgelegd in een rapport (d’Hollosy, 2011). De ontwikkeling en inhoud van, en de correcties op beide kaarten worden hier kort behandeld.

De basis voor de in deze nota gepresenteerde Samengestelde archeologische verwachtingskaart wordt gevormd door de ‘onderliggende’ kaarten (kaarten 1 t/m 3; zie boven) uit het rapport van RAAP. Op de kaart zijn archeologische waarden en verwachtingen opgenomen. De bekende archeologische waarden zijn locaties en gebieden waar archeologische resten daadwerkelijk zijn aangetoond, zoals AMK-terreinen (monumenten), buitenplaatsen en bijzondere vindplaatsen. Daarnaast is er de categorie van de archeologische verwachtingszones. Deze verwachtingszones gelden voor de archeologische perioden Prehistorie tot en met Vroege Middeleeuwen (jagers-verzamelaars en landbouwers), en voor de perioden Late Middeleeuwen tot en met Nieuwe Tijd (zie paragraaf 2.1).

De archeologische verwachtingskaart is voor een groot deel gebaseerd op de opbouw van het landschap. De reden hiervoor is dat de verspreiding van archeologische vindplaatsen een duidelijk verband heeft met de landschappelijke gesteldheid. De samenhang tussen landschappelijke kenmerken en archeologische vindplaatsen is met name gebaseerd op de voorkeur voor vestigingslocaties (in een bepaalde periode) binnen bepaalde landschapstypen. Dit geldt vooral voor agrarische gemeenschappen. Door gebruik te maken van archeologische kennis over locatiekeuzefactoren in het verleden en de geologische, bodemkundige en waterhuishoudkundige kenmerken van het landschap, is een duidelijk onderscheid te maken tussen de verschillende waarden- en verwachtingsgebieden.

Afbeelding 1: De Samengestelde archeologische verwachtingskaart van de gemeente Leusden door het CAR (versie 2011).

De archeologische verwachtingskaart maakt voor zowel het bebouwde als landelijke grondgebied van Leusden inzichtelijk waar archeologische resten zich (kunnen) bevinden. De kaart biedt hiermee een actueel overzicht van de stand van kennis van het gemeentelijk bodemarchief.

De Samengestelde archeologische verwachtingskaart vormde de basis voor de Archeologische waarde- en verwachtingskaart met beleidsadviezen.¹⁰ Vanuit het gezichtspunt van het gemeentelijk beleid is een enkele kaart als eindprodukt veel praktischer dan afzonderlijke kaarten, omdat een dergelijke kaart eenduidig vertaald kan worden naar een ‘archeologie-advies’ ten behoeve van bijvoorbeeld een bestemmingsplan. Voor het achterhalen van de oorsprong van een bepaalde (verwachtings)waarde, en daarmee ook de implicaties of mogelijkheden voor het te volgen beleid, dienen de achterliggende kaarten geraadpleegd te worden.

De gemeente is verdeeld in waarde- en verwachtingsgebieden. De waardegebieden betreffen de Archeologische Rijksmonumenten en de overige gebieden met een hoge archeologische waarde. De verwachtingsgebieden zijn verdeeld in de categorieën hoog, middelmatig of laag. Deze zones hebben hiermee verschillende implicaties:

• -

  in zones met een hoge archeologische verwachting wordt de hoogste dichtheid aan archeologische vindplaatsen (m.n. nederzettingsterreinen) verwacht;

• -

  in zones met een middelmatige archeologische verwachting worden archeologische vindplaatsen verwacht, maar in een lagere dichtheid dan in de zones met een hoge archeologische verwachting;

• -

  in zones met een lage archeologische verwachting wordt de kans op het voorkomen van archeologische vindplaatsen respectievelijk klein of zeer klein geacht. Wel dient opgemerkt te worden dat de aanwezigheid van archeologische resten niet kan worden uitgesloten van archeologische vindplaatsen respectievelijk klein of zeer klein geacht. Wel dient opgemerkt te worden dat de aanwezigheid van archeologische resten niet kan worden uitgesloten (de reeds bekende vindplaatsen in deze eenheden bewijzen dit).¹¹

Met het goedkeuren van deze wijzigingen en de vaststelling van de beleidsadvieskaart (versie juli 2011), zal deze de titel Archeologische beleidsadvieskaart gemeente Leusden krijgen.

Afbeelding 2: De Archeologische beleidsadvieskaart van de gemeente Leusden (versie 2011).

Het doel van de archeologische beleidsadvieskaart is het bieden van een beslissingskader bij de verlening van omgevingsvergunningen. Daartoe dienen de archeologische waarden- en verwachtingszones opgenomen te worden in de nieuwe bestemmingsplannen van de gemeente Leusden.

Bodemingrepen die de beide ondergrenzen (diepte en oppervlakte) niet overschrijden worden direct vrijgegeven van een archeologische onderzoeksplicht. Bij bodemingrepen die de beide ondergrenzen (diepte en oppervlakte) wel overschrijden geldt een onderzoeksplicht. De archeologische onderzoeksplicht bestaat uit plantoetsing door een archeologisch deskundige (van het CAR). Deze toetsing kan leiden tot archeologisch (voor)onderzoek in het plangebied, begeleiden van de bodemverstorende werkzaamheden, het in de bodem beschermen van de aanwezige archeologische resten of het vrijgeven van het plan.

In de legenda van de beleidsadvieskaart staat per categorie aangegeven vanaf welke diepte- en oppervlakte-ondergrenzen bij bodemingrepen een archeologisch onderzoek noodzakelijk is.

In tabel 1 is de legenda vertaald naar ‘situatie’ en ‘te ondernemen actie’.

Tabel 1: Categorieën en ondergrenzen voor onderzoeksplicht.

Bij wettelijk beschermde monumenten dient altijd een vergunning te worden aangevraagd bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed als er bodemverstoring gaat plaatsvinden. Bij de overige categorieën geldt de onderzoeksplicht pas bij bodemingrepen dieper dan 30cm én een verstoringsoppervlak van respectievelijk 0, 100, 500 en 10.000 m2.

De voorgestelde ondergrenzen voor onderzoeksplicht voor de verschillende archeologisch waardevolle (verwachtings)gebieden zijn in overleg tussen RAAP, ambtenaren van de afdeling Ruimtelijke Ontwikkeling van de gemeente Leusden, de monumentencommissie Leusden en het CAR opgesteld. De gekozen ondergrenzen zijn gebaseerd op de eigenschappen van de bodem en op de aard (en de kwetsbaarheid) van het bodemarchief, dat in onze regio is te verwachten. De ondergrenzen, zowel qua diepte als oppervlakte, sluiten aan bij die gehanteerd in de regio (Amersfoort, Bunschoten, Soest). Daarnaast zijn de ondergrenzen bepaald op grond van maatschappelijke afwegingen, waarbij onder meer op basis van vergunningverleningen is bekeken hoe de burger als initiatiefnemer van relatief kleine ontwikkelingen zo veel als mogelijk kan worden vrijgesteld van onderzoek, zonder dat dit ernstig ten koste gaat van (mogelijke) archeologische waarden.

De ondergrens van het projectgebied betreft bij bestemmingsplanwijzigingen, ontheffingen en projectbesluiten het totale gebied waar een (nieuwe) bestemming wordt opgelegd. Omdat het Verdrag van Malta van het principe in situ- bescherming uitgaat, is het zaak voor die delen die – vooralsnog – niet verstoord worden een beschermingsregime op te leggen. Bij een bouw- of aanlegactiviteit (middels omgevingsvergunning) wordt voor de ondergrens uitgegaan van het omtrek-oppervlak binnen het projectgebied waar daadwerkelijk bodemverstoring gaat plaatsvinden. Als voor een projectgebied twee of meer categorieën gelden, dan geldt de hoogste verwachting/waarde voor het gehele terrein.

De basis voor de voorgestelde oppervlakte-ondergrenzen vormt de wettelijke 100m2-ondergrens (Monumentenwet, art. 41a). Uitzondering hierop vormen de vergunningaanvragen ter plekke van beschermde archeologische rijksmonumenten, die altijd door de RCE beoordeeld dienen te worden. De wettelijke 100m2-grens voor een archeologische onderzoeksplicht mag door een gemeenteraad beargumenteerd naar boven of beneden bijgesteld worden. De bureaustudie van RAAP richtte zich met name op de vraag: waar dient de ondergrens strenger te worden, en waar kan het ondergrensbeleid versoepelt worden? De gekozen ondergrenzen zijn mede gebaseerd op de eigenschappen van de bodem en op de aard (en de kwetsbaarheid) van het bodemarchief, dat in onze gemeente is te verwachten.

Voor de wettelijk beschermde archeologische rijksmonumenten geldt, dat te allen tijde een Monumentenvergunning dient te worden aangevraagd bij de RCE.

Voor de gebieden met hoge archeologische waarde (bekende grafheuvels, Steentijd vindplaatsen, de Heiligenberg, Bavoort en Kamp Amersfoort) is ter bescherming van de aanwezige archeologische resten in de bodem een strengere ondergrens dan de wettelijke 100m2 nodig. Aangezien zelfs kleine bodemingrepen hier archeologische resten kunnen vernietigen is bij alle plangebieden binnen deze zone waar bodemingrepen dieper dan 30cm onder maaiveld plaatsvinden, voorafgaand archeologisch onderzoek noodzakelijk.

Voor de Archeologisch Verwachtingsgebieden vindt de gemeente het niet nodig een strengere ondergrens op te stellen dan de wettelijke ondergrens van 100m2. Waar de gemeente het mogelijke acht, zal de ondergrens zelfs verruimd worden.

Voor de gebieden met een hoge archeologische verwachting, kiest de gemeente in haar ondergrensbeleid voor aansluiting bij de wettelijke 100m2-grens.

Voor de gebieden met een middelhoge archeologische verwachting, verruimt de gemeente de ondergrens naar 500m2. In deze gebieden zijn veelvoorkomende bodemingrepen, bijvoorbeeld de bouw van een woning, kleiner dan 500m2 vrijgesteld van een archeologische onderzoeksplicht.

Voor de gebieden met een lage archeologische verwachting, verruimt de gemeente de ondergrens naar 10.000m2. In deze gebieden zijn bodemingrepen toegestaan, tenzij sprake is van grootschalige ontwikkelingen waarbij bodemverstoring groter dan 10.000m2 optreedt.

De oppervlakte-ondergrens van het projectgebied betreft bij bestemmingsplanwijzigingen, ontheffingen en projectbesluiten het totale gebied waar een (nieuwe) bestemming wordt opgelegd. Aangezien het Verdrag van Malta van het principe in situ-bescherming uitgaat, is het zaak voor die delen die – vooralsnog – niet verstoord worden een beschermingsregime op te leggen. Bij een bouw- of aanlegactiviteit (middels omgevingsvergunning) wordt voor de ondergrens uitgegaan van het omtrek-oppervlak binnen het projectgebied waar daadwerkelijk bodemverstoring gaat plaatsvinden. Als voor een projectgebied twee of meer categorieën gelden, dan geldt de hoogste verwachting/waarde voor het gehele terrein.

Naast de oppervlakte-ondergrenzen zijn er ook diepte-ondergrenzen geformuleerd. Voor alle waarde- en verwachtingsgebieden geldt een diepte-ondergrens van 30cm onder maaiveld. Er is voor gekozen in deze gebieden een dergelijke ondergrens te hanteren, omdat de bouwvoor in deze regio normaliter ca. 30cm dik is.¹³ Onder deze bouwvoor bevindt zich de overgang naar de archeologisch interessante ondergrond, zoals oud akkerland, podzolbodems, top van het dekzand e.d. Verstoringen dieper dan 30cm onder maaiveld zouden dus al een verstoring van het bodemarchief kunnen betekenen.

Met het indelen van archeologische waarden in bestemmingsplancategorieën, het (gemotiveerd) stellen van ondergrenzen ten aanzien van onderzoeksplicht voor de diverse categorieën en het opnemen van bestemmingsplanvoorschriften, is getracht een verantwoorde balans te vinden tussen enerzijds wetenschappelijke en cultuurhistorische belangen en anderzijds de maatschappelijke en praktische uitvoerbaarheid. Hieruit voortgekomen zijn twee soorten beleidsadviezen gedefinieerd: ‘archeologische onderzoeksplicht’bij overschrijding van de gestelde ondergrenzen, en ‘geen archeologische onderzoeksplicht’bij het niet overschrijden van de gestelde ondergrenzen.

Als een eerste interne archeo-toets door de behandelend ambtenaar (vooroverleg Omgevingsvergunning, zie volgende paragraaf: Beslisboom) aangeeft dat archeologisch onderzoek op basis van de beleidsadvieskaart noodzakelijk is, zullen de bodemverstorende plannen ter toetsing aan het CAR voorgelegd worden. Pas dan zal exact worden bekeken in welke vorm het onderzoek plaats dient te vinden. Ook kan het betekenen dat bij nader inzien, op inhoudelijke gronden, toch geen onderzoek nodig is. De onderzoeksplicht zoals gesteld in de bijlage van de beleidsadvieskaart (zie ook tabel hierboven) is dus niet per definitie een archeologisch veldonderzoek. De onderzoeksplicht behelst het ‘ter toetsing overleggen van de plannen aan het bevoegd gezag’. Vervolgens vindt een beoordeling van de plannen (verstorende bodemingrepen) plaats door een archeologisch deskundige.¹⁴ Het onderzoek kan vervolgens bestaan uit een nadere bureaustudie (archeologische quickscan) door het Centrum voor Archeologie, op basis waarvan de plannen alsnog worden vrijgegeven van verder archeologisch onderzoek, of uit het advies aan het bevoegd gezag om de vergunningaanvrager te verplichten tot het doen van een (verkennend of karterend) veldonderzoek.

In de bijlagen is een beslisboom opgenomen, die het beoordelingstraject van een bouw- of aanlegplan weergeeft. Het traject wordt doorlopen door de behandelende ambtenaren binnen de omgevingsvergunningaanvraag. De beslisboom toont wanneer plannen ter toetsing aan het CAR overlegd moeten worden. Pas dan wordt gekeken of er daadwerkelijk archeologisch onderzoek noodzakelijk is, en zo ja, welk soort onderzoek het beste is voor de betreffende locatie en plan. Ook kan blijken dat de vergunning toch zonder verdere voorwaarden verleend kan worden, bijvoorbeeld, omdat er nieuwe informatie (recente verstoring, voortschrijdend inzicht e.d.) over de locatie bekend is.

In de Monumentenwet¹⁵ (MW, art. 38a) wordt gesteld dat de gemeenteraad bij de vaststelling van een bestemmingsplan en bij de bestemming van de in het plan begrepen grond rekening houdt met de in de grond aanwezige dan wel te verwachten monumenten.¹⁶

De gemeente Leusden houdt vanaf april 2011 (vaststelling Startnotitie Archeologie) bij vaststelling of wijziging van bestemmingsplannen al rekening met de (verwachte) aanwezigheid van archeologische waarden, zoals aangegeven op de beleidsadvieskaart. Per bestemmingsplan wordt daarbij ingezoomd op de archeologische verwachting en zal geprobeerd worden deze te specificeren en verder te onderbouwen. Daarbij wordt indien bekend ook rekening gehouden met mogelijke verstoringen en de diepte waarop de archeologische resten te verwachten zijn.¹⁷

Ten aanzien van de planologische bescherming van archeologische waarden bij de vaststelling van bestemmingsplannen gelden de volgende uitgangspunten, welke in de volgende paragrafen uiteengezet worden:

• •

  in de toelichting op de bestemmingsplanregels wordt aangegeven waarom de aangewezen terreinen vanuit archeologisch oogpunt bescherming verdienen. Hier ligt een belangrijke relatie met het archeologiebeleid zoals geformuleerd in een Beleidsnota archeologie;

• •

  in de regels wordt vastgelegd welke gevolgen de gemeente Leusden verbindt aan de aanwezigheid van archeologische waarden of verwachtingen bij geplande bouwactiviteiten of andere bodemverstorende activiteiten. Die gevolgen kunnen zeer uiteenlopend zijn, variërend van ‘geen gevolgen voor de geplande bodemingrepen’ via ‘eerst onderzoeken, dan uitvoeren van geplande bodemingrepen’ tot en met ‘geen bodemverstoring, maar behoud in de bodem’;

• •

  de archeologische waardevolle (verwachtings)gebieden worden opgenomen in de verbeelding;

• •

  het is niet verplicht om wettelijk beschermde archeologische terreinen (rijksmonumenten) op de verbeelding aan te duiden. Met het oog op volledigheid van de informatie wordt echter geadviseerd de contouren van rijksmonumenten op de verbeelding op te nemen;

• •

  de voorwaarden voor het verlenen van de omgevingsvergunning worden hierop aangepast.

In de toelichting van het bestemmingsplan komen een algemene archeologische paragraaf en een gebiedsspecifieke archeologische paragraaf. De algemene paragraaf behandelt onder meer de wetgeving waarbinnen de archeologische verplichtingen vallen, welke (beleids)keuzes de gemeente Leusden heeft gemaakt en welke instrumenten ze hierbij hanteert. De gebiedsspecifieke paragraaf zoomt – met behulp van de archeologische verwachtings- en beleidsadvieskaarten – in op het bestemmingsplangebied en omschrijft de diverse aanwezige waarden- en verwachtingsgebieden, hun inhoudelijke archeologische (en historische) kenmerken en het geldende beleidsregime, en verwijst naar de geldende regels (artikelnummers).

Aan de verschillende categorieën opgenomen op de Archeologische beleidsadvieskaart (en de verbeelding) worden door middel van bestemmingsplanvoorschriften regels verbonden. De beleidsadviezen uit de legenda-eenheden van de beleidsadvieskaart dienen hiervoor in het bestemmingsplan in planregels te worden omgezet. Een uitzondering geldt voor de wettelijk beschermde Rijksmonumenten, die direct door de Monumentenwet beschermd worden.

Met het indelen van archeologische waarden en verwachtingen in bestemmingsplancategorieën, het (gemotiveerd) stellen van ondergrenzen ten aanzien van onderzoeksplicht voor de diverse categorieën en het opnemen van bestemmingsplanregels, wordt een verantwoorde balans gezocht tussen enerzijds wetenschappelijke en cultuurhistorische belangen en anderzijds de maatschappelijke belangen en praktische uitvoerbaarheid.¹⁸

Ter bescherming van archeologische waarden door middel van het bestemmingsplan zal in vrijwel alle gevallen aan de betreffende gebieden een dubbelbestemming worden toegekend. In de nieuwe Standaard Vergelijkbare Bestemmingsplannen (SVBP2008) wordt in dit kader gesproken van een dubbelbestemming Waarde-Archeologie (WR-A) op de verbeelding (voorheen: plankaart). Een onderscheid tussen de categorieën wordt op de verbeelding kenbaar gemaakt door een numerieke toevoeging (bijv. WR-A1). De nummerieke toevoeging verwijst naar de betreffende bestemmingsplanregel, waarin de ondergrenzen omschreven worden.

Van een beperkt aantal terreinen is vastgesteld dat zich in de ondergrond archeologische resten bevinden die van dusdanig nationaal belang zijn dat bescherming in situ noodzakelijk is. Deze terreinen zijn aangemerkt als archeologisch rijksmonument. In de gemeente Leusden liggen 11 archeologische rijksmonumenten. Dit zijn terreinen van zeer hoge archeologische waarde (terreinen van oudheidkundige betekenis die op grond van door de RCE gehanteerde criteria: kwaliteit, zeldzaamheid, contextwaarde) die zijn aangewezen als behoudenswaardig. Ze zijn beschermd middels de Monumentenwet 1988. Voor deze terreinen geldt dat alle voorgenomen ingrepen/werkzaamheden vergunningplichtig zijn. Bij vergunningsaanvragen (monumenten-vergunning) voor bodemingrepen binnen deze specifieke terreinen treedt het rijk (RCE) op als bevoegd gezag. Zij bepaald of de vergunning (onder voorwaarden) verleend kan worden.

Het is niet verplicht om wettelijk beschermde archeologische terreinen (rijksmonumenten) op de verbeelding aan te duiden. Met het oog op volledigheid van de informatie wordt echter geadviseerd de contouren van het rijksmonument op de verbeelding op te nemen. Een koppeling met de regels is niet nodig, aangezien het beschermingsregime van archeologische rijksmonumenten is geregeld via de Monumentenwet, en het rijk hier bevoegde overheid is.

De omgevingsvergunning is een vergunning die in Nederland op 1 oktober 2010 werd ingevoerd ter vervanging van de verschillende vergunningen voor wonen, ruimte en milieu. De omgevings-vergunning komt in de plaats van de milieuvergunning, bouwvergunning, sloopvergunning, aanlegvergunning, de gebruiksvergunning, de monumentenvergunning en de natuurbeschermings-wetvergunning alsmede vergunningen voor indirecte lozingen, kap-, reclame-, aanleg-, en uitritvergunningen. Het project omgevingsvergunning is onderdeel van het programma 'Modernisering VROM-regelgeving'. Dit programma heeft tot doel het aantal wetten en regels op het gebied van de fysieke leefomgeving flink te verminderen en te verbeteren. De omgevingsvergunning is er een onderdeel van.

De belangrijkste verandering voor de aanvrager is dat deze te maken krijgt met minder vergunningen en dus minder procedures hoeft te doorlopen. De omgevingsvergunning kan bij één loket bij de gemeente worden aangevraagd. Hiervoor gaat één procedure gelden waarop één besluit volgt. Voor beroep tegen dat besluit zal er één beroepsprocedure zijn. De omgevings-vergunning is wettelijk geregeld met de Wet algemene bepalingen omgevingsrecht (Wabo).

Naast bouwactiviteiten (voormalige bouwvergunning) zijn meerdere soorten graafwerkzaamheden vergunningplichtig, zoals het afgraven en verplaatsen van grond, het graven van sloten en het aanleggen van verhardingen, het aanleggen van wegen en paden, het verwijderen van boomstronken en dergelijke (voormalige aanlegvergunning).

In deze procedure geldt een zogenoemde fatale termijn. Dat wil zeggen dat de vergunning, als die niet tijdig is verstrekt, automatisch (van rechtswege) wordt verstrekt. De uitgebreide procedure geldt voor meer complexe projecten waar een belangenafweging en inspraakmogelijkheid nodig is, zoals voor het bouwen van een bedrijf in afwijking van het bestemmingsplan. De vergunning vereist dan maatwerkvoorschriften voor het betreffende project. In de uitgebreide procedure geldt de fatale termijn niet. Het bevoegd gezag voor de vergunningverlening, is ook bevoegd toezicht-houder op de naleving van de voorschriften die zijn verbonden aan de omgevingsvergunning.

Vanuit de bescherming van archeologische en monumentale waarden en de eigenschappen van een beschermd gezicht is een aantal ingrepen aangewezen als vergunningplichtig:

• •

  Slopen, verstoren, verplaatsen of in enig opzicht wijzigen van een gebouwd rijksmonument, of het zodanig herstellen of (laten)gebruiken van een gebouwd rijksmonument waardoor het wordt ontsierd of in gevaar gebracht (Wabo, artikel 2.1. lid 1 onder f);

• •

  Hetzelfde geldt ook voor gemeentelijke en provinciale monumenten (gebouwde en archeologische) mits deze activiteiten in een gemeentelijke of provinciale verordening zijn opgenomen als vergunningplichtig (Wabo, artikel 2.1 lid 1 onder h);

• •

  Sloop van een bouwwerk binnen een rijksbeschermd stads- of dorpsgezicht (Wabo, artikel 2.1 lid 1 onder h);

• •

  Bovenstaande geldt ook voor gemeentelijke en provinciale gezichten, mits deze sloopactiviteit in de verordening of in het bestemmingsplan als vergunningplichtig is aangemerkt (Wabo, artikel 2.2 lid 1 onder c);

• •

  Activiteiten die in een bestemmingsplan als vergunningplichtig zijn aangemerkt.¹⁹

Bij schade door maatregelen op het gebied van de ruimtelijke ordening kan een gedupeerde in aanmerking komen voor vergoeding van zogenaamde planschade. Bijvoorbeeld als een woning is waarde gedaald is of als men verlies van inkomen heeft. De oorzaak van de schade moet gelegen zijn in bijvoorbeeld:

• •

  bepalingen van een bestemmingsplan van de gemeente, of van een inpassingsplan van de provincie of het Rijk;

• •

  bepalingen van een planwijziging, planuitwerking of een ontheffing;

• •

  het (nog) niet verlenen van een omgevingsvergunning voor het bouwen, slopen of aanleggen (vroeger bouw-, sloop- of aanlegvergunning) op grond van de Woningwet;

• •

  een projectbesluit van de gemeente, de provincie of het Rijk;

  besluiten van de gemeente, de provincie of het Rijk, die de werking van een beheers-verordening niet van toepassing verklaren.²¹

De behartiging van belangen van archeologie in bestemmingsplannen kan op gespannen voet komen te staan met de economische uitvoerbaarheid van het bestemmingsplan in verband met het mogelijk ontstaan van planschade, welke niet kan worden verhaald op derden. Planschade kan ontstaan, indien een bestemmingsplan of een andere, planologische maatregel, zoals limitatief opgesomd in het planschade-artikel 6.1 Wro, voor een claimant leidt tot schade in de vorm van waardevermindering, dan wel inkomensschade.

Op het moment van opstellen van deze nota kijkt onze minister of de planschaderegeling aangepast moet worden, om er voor te zorgen dat gemeenten geen claims krijgen wanneer zij archeologische waarden willen beschermen door middel van een beleidskaart en opname in bestemmingsplannen. Dit zou in de huidige wetgeving in theorie namelijk kunnen leiden tot schadeclaims. (artikel 6.1. van de Wet ruimtelijke ordening waarin wordt gesteld dat men een tegemoetkoming kan krijgen voor hen die aantoonbaar schade lijden door nieuwe bepalingen in een bestemmingsplan).²³

De integratie van het archeologiebeleid in de gemeentelijke ruimtelijke ordening hoeft (en kan) niet in één keer gebeuren. Met de aanwijzing van bestemmingsplannen als sturend element, kiest de Wamz voor een ingroeimodel. Archeologie dient verplicht te worden meegenomen in het opstellen van nieuwe bestemmingsplannen en bestemmingsplannen die worden herzien/gewijzigd. Aangezien bestemmingsplannen binnen een termijn van tien jaar herzien moeten worden, leidt deze bepaling er toe dat op termijn alle bestemmingsplannen ‘archeologievriendelijk’ zullen zijn.

Aangezien de meeste gemeenten niet op stel en sprong alle bestemmingsplannen ‘archeologie-vriendelijk’ hebben (bijvoorbeeld, omdat er recentelijk een aantal niet-archeologievriendelijke bestemmingsplannen is vastgesteld) voorziet de Wamz in een vangnetconstructie in de vorm van een verordening (MW art. 38).

Op basis van een archeologieparagraaf in de Erfgoedverordening is er voor niet-archeologie-vriendelijke bestemmingsplannen een juridische basis om archeologische (verwachtings)waarden veilig te stellen, voorafgaand aan bodemverstorende werkzaamheden. Uiteraard alleen geldend indien een vergunningsaanvraag de gehanteerde ondergrenzen overschrijdt. De verordening regelt tevens hoe de aanwijzing tot gemeentelijke archeologische monumenten in zijn werk gaat, welke archeologische verplichtingen er (kunnen) gelden, de mogelijkheden voor vrijstelling van archeologisch onderzoek etc. Een bijkomend voordeel is, dat een verordening veel dynamischer is dan een bestemmingsplan, dat voor 10 jaar wordt vastgelegd. Een bestemmingsplan staat overigens boven de verordening. Zodra alle bestemmingsplannen archeologievriendelijk zijn, dient te worden gekeken welke rol de Erfgoedverordening op het gebied van de archeologie nog moet spelen.

De gemeente Leusden heeft op 30 juni 2010 – in voorbereiding op het van kracht worden van de Wabo – een nieuwe Monumentenverordening vastgesteld. De oude Monumentenverordening dateerde uit 2001. Tijdens overleg op in augustus 2010 tussen de afdeling Ruimtelijke Ontwikkeling van de gemeente Leusden en het CAR is door beide partijen de wens uitgesproken, dat in een later stadium een onderdeel Archeologie aan de Monumentenverordening toegevoegd wordt, om zo tot een Erfgoedverordening Leusden te komen. Als format hiervoor zal gebruik worden gemaakt van de Model Erfgoedverordening van de VNG.

In de Monumentenwet 1988 is vastgelegd dat het verboden is om doelbewust te zoeken naar archeologische relicten. Uit artikel 45, eerste lid, van de Monumentenwet 1988, blijkt dat “het doen van opgravingen zonder of in afwijking van een opgravingsvergunning van Onze Minister”, verboden is. Onder “het doen van opgravingen” kan worden verstaan: “het verrichten van werkzaamheden met als doel het opsporen of onderzoeken van monumenten, waardoor verstoring van de bodem optreedt” (artikel 1, sub h, van de Monumentenwet 1988). Aangezien mensen (hobbyisten, amateurarcheologen) voor het opsporen van archeologische voorwerpen bijna altijd gebruik maken van een metaaldetector, hebben diverse Nederlandse gemeenten besloten hierover iets op te nemen in de Algemene Plaatselijke Verordening (APV).

Om het vele archeologische materiaal in de bodem te beschermen, hebben diverse gemeenten in Nederland reeds voor delen of voor het gehele grondgebied van de betreffende gemeente een verbod ingesteld op het gebruik van metaaldetectoren (door detectoramateurs). Deze gemeenten willen hiermee voorkomen dat waardevol archeologisch materiaal wordt aangetast of verdwijnt. Het verbod moet ook voorkomen dat mensen oude munitie vinden, met alle risico’s van dien.

De zorg voor het archeologisch erfgoed behelst behalve een beleidsmatig proces vooral ook een keten van diverse uitvoerende onderzoeksvormen: het AMZ-proces genoemd. Het AMZ-proces is een vorm van trechtering, waarbij meestal begonnen wordt met betrekkelijk eenvoudige (en minder kostbare) onderzoeksmethoden. De meer complexe werkzaamheden worden pas later in het proces toegepast op vindplaatsen waar in het belang van een onderbouwd selectiebesluit nader onderzoek noodzakelijk is. Zo wordt via een proportionele inzet van middelen gekomen tot een afweging van het archeologische belang in het kader van de ruimtelijke ordening. In gevallen waar voldoende duidelijkheid is omtrent de archeologische verwachting, kan om het planproces te versnellen, overwogen worden om bepaalde stappen achterwege te laten. Deze afweging vindt plaats in overleg met een deskundige op het gebied van de AMZ.²⁴

Het AMZ-proces dient te leiden tot de vraag of er een omgevingsvergunning (voor bouw- of aanlegwerkzaamheden) binnen een aangewezen archeologische zone kan worden verleend (selectiebesluit) en zo ja, of dit onder bepaalde voorwaarden dient te gebeuren. Hiervoor kent het AMZ-proces de volgende fasen Inventarisatie, Selectie en Maatregelen (zie figuur 1). Hierbinnen vinden diverse processtappen plaats:

• -

  Bureauonderzoek (en opstellen van Programma van Eisen (PvE));

• -

  Inventariserend veldonderzoek (verkennende/karterende/waarderende fase);

• -

  Archeologische opgraving;

• -

  Archeologische begeleiding;

• -

  Bescherming/vrijgeven (middels selectiebesluit).

Figuur 1: Het AMZ-proces in schematische vorm weergegeven.

Iedere fase eindigt met de afweging of er voldoende informatie is verzameld om een verantwoorde beslissing over eventuele vervolgacties te kunnen nemen. Als er niet voldoende bekend is over de aard en kwaliteit van de archeologische resten (en dus over de gevolgen van de geplande ingreep) kan de gemeente verlangen dat de initiatiefnemer onderzoek laat verrichten om dit in kaart te brengen. Op basis van het onderzoeksrapport daarover, neemt de gemeente een besluit over het al dan niet verlenen van een vergunning en of daaraan nadere voorwaarden worden verbonden: aanpassing van het ontwerpplan (behoud in situ), een opgraving of begeleiding van de werkzaamheden (behoud ex situ).

Het Verdrag van Malta, en daarmee ook de Wamz, heeft als doelstelling het archeologisch erfgoed zoveel mogelijk te beschermen in de bodem. Als behoud in situ echter niet mogelijk blijkt, kan worden besloten tot een archeologische opgraving voorafgaand aan de planuitvoering. Vanuit de beleidsoptiek van de wet is een opgraving ook een vorm van behoud: behoud ex situ. Of voor een opgraving gekozen wordt, is afhankelijk van een afweging die gemaakt moet worden, waarbij economische argumenten afgewogen worden tegen archeologische argumenten. Indien minder waardevolle archeologische resten worden aangetroffen, kan het nodig zijn om tijdens de planuitvoering archeologische begeleiding te laten uitvoeren. De resultaten van een inventariserend archeologisch onderzoek kunnen ook zodanig zijn dat er geen verdere beperkingen gelden ten aanzien van de geplande ingrepen.

Het proces voorafgaand aan bodemverstorende ingrepen in een gebied draait alleen om de vraag: is er sprake van (een) behoudenswaardige archeologische vindplaats(en)? Dit wordt vastgesteld middels een opgestelde puntentelling (‘waardestelling’) aan de hand van vastliggende criteria in de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA). Ten behoeve van de besluitvorming formuleert en onderbouwt de archeologisch uitvoerder (een gekwalificeerd bedrijf of instelling) de waardestelling en legt dit in een onderzoeksrapport vast middels een selectieadvies. Een definitieve uitspraak over deze behoudenswaardigheid wordt door het bevoegd gezag gedaan en selectiebesluit genoemd.

Hieronder worden de diverse stappen uit het AMZ-proces behandeld.

Tijdens het bureauonderzoek wordt informatie verworven, aan de hand van bestaande bronnen, over bekende of verwachte archeologische waarden binnen een onderzoeksgebied, omvattend de aan- of afwezigheid, aard en omvang, datering, gaafheid en conservering en relatieve kwaliteit daarvan. Het raadplegen van de archeologische verwachtingskaart inclusief achterliggende informatie voorziet in hoge mate in de noodzakelijke informatie ten behoeve van een bureauonderzoek. Voor de historische kern(en) dienen in ieder geval nog de beschikbare historische kaarten geraadpleegd te worden (bijv. kadastrale kaarten van rond 1830). Indien relevant dient in deze fase tevens lokaal aanwezige expertise (gemeentearchief, historische kring, vereniging van amateurarcheologen, Centrum voor Archeologie Amersfoort) te worden geraadpleegd. De gemeente Leusden heeft aanvullende richtlijnen geformuleerd voor Archeologisch Bureauonderzoek (zie Bijlage 1).

Het bureauonderzoek resulteert in een advies voor het vervolg. Er zijn 2 mogelijkheden: het kan zijn dat er niets hoeft te gebeuren, of het kan zijn dat ten behoeve van de besluitname inzake de vergunningverlening een inventariserend veldonderzoek nodig is. Als het gaat om gravend onderzoek zal een PvE moeten worden opgesteld door een daartoe bevoegd archeoloog. Een particuliere initiatiefnemer kan hiervoor een gecertificeerd bureau opdracht verlenen. Het CAR is ook bevoegd PvE’s op te stellen en doet dit standaard voor projecten waarbij de Gemeente initiatiefnemer is. Het bevoegd gezag toetst vervolgens dit PvE en stelt het vast. Voor booronderzoeken is een PvE niet verplicht. Wel dient voor elk booronderzoek een Plan van Aanpak (PvA) opgesteld te worden dat deel uitmaakt van het onderzoeksvoorstel. De Gemeente Leusden heeft in de gemeentelijke richtlijnen opgenomen dat zij graag de PvA’s voorafgaand aan het veldonderzoek toetst.

Bij het stellen van voorwaarden zal er op worden gelet om de kosten voor de initiatiefnemer te beperken. Op basis van de resultaten van een (waarderend) onderzoek kan bijvoorbeeld met de initiatiefnemer overeen gekomen worden het bouwplan met zo min mogelijk verstoring uit te voeren, bijvoorbeeld door aanpassing van het palenplan.²⁵ Ook zal de in het verleden reeds verzamelde kennis over een gebied zoveel mogelijk worden ingezet om de kosten zo laag

mogelijk te houden. Het staat de particuliere initiatiefnemer van ruimtelijke ingrepen vrij om voor de uitvoering van archeologisch onderzoek dat hij zelf moet betalen een keuze te maken uit (vergunninghoudende) aanbieders op de archeologische markt. Behalve het Centrum voor Archeologie Amersfoort zijn er in de regio nog meer gecertificeerde onderzoeksbureaus werkzaam (zie hiervoor www.voia.nl).

Archeologische eisen werken voor een initiatiefnemer kostenverhogend. In veel gevallen zijn deze kosten ondergeschikt aan de totale (bouw)kosten. In sommige gevallen kunnen de kosten van archeologisch onderzoek zo hoog zijn, dat ze niet meer in verhouding staan tot de volledige (bouw)kosten. Toch kan het maatschappelijk belang eisen, dat het bouwplan doorgang vindt. De gemeente Leusden gaat de komende jaren kijken of hier een gemeentelijke regeling voor moet worden getroffen, die voorziet in een ondergrens voor en bijdrage in deze excessieve kosten. Meer hierover in paragraaf 8.6.

Tijdens het inventariserend veldonderzoek wordt (extra) informatie verworven over bekende of verwachte archeologische waarden binnen een onderzoeksgebied, als aanvulling op en toetsing van de archeologische verwachting, gebaseerd op het bureauonderzoek en middels waarnemingen in het veld. Het veldonderzoek bestaat uit een aantal fasen waarin steeds verder wordt ingezoomd op de aanwezige archeologische waarden. De gemeente Leusden heeft aanvullende richtlijnen geformuleerd voor Inventariserend Veldonderzoek (zie Bijlage 2).

De verkennende fase is gericht op het in detail in beeld krijgen van de archeologische verwachting voor een plangebied. De gedetailleerde gemeentelijke archeologische verwachtingskaart voorziet hier in grote lijnen in. Er zijn echter situaties denkbaar dat aanvullende gegevens nodig zijn over de specifieke geologische opbouw van een gebied en de hieraan te relateren archeologische verwachting. Een voorbeeld zijn gebieden met niet bekende maar mogelijk omvangrijke bodemverstoringen, waardoor de toegekende verwachting naar beneden dient te worden bijgesteld. Dit zal vooral op perceelsniveau altijd nader onderzocht moeten worden.

Het doel van de karterende fase is het in kaart brengen van (nog onbekende) archeologische vindplaatsen. In de meeste gevallen bestaat een kartering uit booronderzoek, aangevuld met een oppervlaktekartering. De boordichtheid en -strategie worden bepaald door de specifieke onderzoeksvraag en de archeologische verwachting. In de KNA zijn richtlijnen opgenomen over de te hanteren boordichtheden onder verschillende omstandigheden. Deze zijn gebaseerd op een omvangrijke studie naar de betrouwbaarheid en toepasbaarheid van booronderzoek in de prospectiearcheologie en de leidraad booronderzoek van de SIKB. Het kan blijken dat niet een booronderzoek de beste methode is voor een karterende fase, maar dat juist gravend onderzoek (proefsleuven of proefputten) noodzakelijk zijn (bijv. voor het opsporen van vroege en late prehistorische vindplaatsen met een lage tot matige vondstdichtheid en voor het karteren van een mogelijk grafveld).

De meest geschikte onderzoeksmethode is sterk afhankelijk van de aanwezige bodemsoort in het plangebied, de gespecificeerde archeologische verwachting en de geplande bodemverstoring. De gemeente toetst daarom graag voorafgaand aan het onderzoek het Plan van Aanpak en de voorgestelde onderzoeksmethode!

De waarderende fase van het inventariserend veldonderzoek dient om meer duidelijkheid te verkrijgen over de aard van een vastgestelde archeologische vindplaats ten behoeve van de waardebepaling. Zo kan het gewenst zijn om een archeologische vindplaats zo optimaal mogelijk te behouden, bijvoorbeeld door middel van inpassing. Een waarderend inventariserend veldonderzoek (vaak door middel van proefsleuven/proefputten) is tevens gewenst voorafgaand aan een archeologische opgraving, teneinde gedetailleerde gegevens te verkrijgen met het doel de opgraving zo doelgericht mogelijk te kunnen uitvoeren. De vindplaatsen worden onderzocht op hun fysieke kwaliteit (gaafheid en conservering), aard, datering, omvang en diepteligging. Een waarderend onderzoek bestaat in veel gevallen uit een proefsleuvenonderzoek, maar kan ook andersoortig onderzoek inhouden (geofysisch onderzoek of waarderend booronderzoek).

De vorige stappen leiden tot een waardestelling van de (eventueel) aangetroffen vindplaats(en) en een selectieadvies. Hierbij worden de (eventueel) aangetroffen vindplaatsen in eerste instantie op hun fysieke kwaliteit (gaafheid en conservering) beoordeeld. De beoordeling van de fysieke kwaliteit is gerelateerd aan de archeologische regio waarin de vindplaats zich bevindt; op deze wijze wordt de conserveringstoestand in relatie tot andere relevante sites bekeken. Indien te verwachten is dat op een van de inhoudelijke criteria ‘hoog’ wordt gescoord, wordt de vindplaats in principe behoudenswaardig geacht. Dit vangnet heeft tot doel ervoor te zorgen dat aan terreinen die van beperkte fysieke kwaliteit zijn, maar desondanks inhoudelijk van groot belang, geen negatief selectiebesluit wordt toegekend.

Vindplaatsen die op grond van hun fysieke kwaliteit als behoudenswaardig zijn aangemerkt, worden vervolgens gewaardeerd op hun inhoudelijke kwaliteit. Eerst vindt een afweging plaats op de eerste drie inhoudelijke kwaliteitscriteria: zeldzaamheid, informatiewaarde en ensemblewaarde. Na deze weging wordt bij vindplaatsen met een lagere inhoudelijke waardering nagegaan of het criterium representativiteit van toepassing is. Hierbij dient ook de (nog op te stellen) gemeentelijk onderzoeksagenda te worden betrokken. Uiteindelijk volgt op basis van deze waardestelling een selectieadvies door het uitvoerende archeologische bureau.

Het resultaat van een vooronderzoek (IVO: inventariserend veldonderzoek) is een rapport met een waardering en een inhoudelijk (selectie)advies (buiten normen van tijd en geld), aan de hand waarvan een beleidsbeslissing (meestal een selectiebesluit) genomen kan worden.²⁷ Het selectiebesluit bestaat uit één van de volgende acties:

Een archeologische opgraving heeft als doel vondst- en spoorgegevens van een archeologische vindplaats te verzamelen en te documenteren en is gericht op vooraf geformuleerde onderzoeksdoelstellingen (vastgelegd in een PvE). Tijdens een archeologische opgraving worden sleuven en putten aangelegd en wordt de archeologische vindplaats gecontroleerd vernietigd (behoud van informatie ex situ). Alleen de te verstoren oppervlakken worden onderzocht. Na opgraving kunnen de geplande werkzaamheden zonder beperkingen worden uitgevoerd. Wel kunnen beschermende maatregelen (o.a. regelgeving) worden getroffen voor niet opgegraven delen van een vindplaats.

Een archeologische begeleiding kan verschillende doelen hebben. Dit is afhankelijk van de plaats van het onderzoek in het AMZ-proces. De voorwaarden en richtlijnen hiervoor staan nader beschreven in de KNA. Tijdens een archeologische begeleiding worden vondst- en spoorgegevens van een (mogelijk aanwezige) vindplaats geregistreerd, zonder dat daarbij sprake is van het aanleggen van sleuven of putten. Archeologische begeleiding wordt uitgevoerd tijdens bodem-verstorende activiteiten die om niet-archeologische redenen plaatsvinden en waar gegronde redenen zijn om aan te nemen dat archeologische waarden aanwezig zouden kunnen zijn. Bij vaststelling van archeologische waarden kan een begeleiding alsnog resulteren in een archeologisch opgraving.²⁸

De volgende mogelijke aanleidingen voor een begeleiding zijn denkbaar:

• •

  Wanneer als gevolg van fysieke belemmeringen het niet mogelijk is om adequaat vooronderzoek te doen;

• •

  Wanneer er op grond van de beschikbare archeologische informatie wordt geconcludeerd dat het doen van een opgraving niet (meer) nodig is, maar men toch graag het zekere voor het onzekere wil nemen;

• •

  Wanneer sprake is van bijzondere onderzoeksvragen bij uitvoeringstrajecten.

In de regel zal de archeologische oogst bij het doen van een dergelijke begeleiding gaan om fragmentarische resten van het lokale bodemarchief. Als echter archeologische resten worden aangetroffen, waarvan men redelijkerwijs kan vermoeden dat het gaat om een vondst van algemeen belang wegens de schoonheid, de betekenis voor de wetenschap of de cultuurhistorische waarde, dan dient de vondst verplicht gemeld te worden bij de RCE. In zeer bijzondere gevallen kan alsnog een professioneel onderzoek worden afgedwongen, maar meestal zal worden gezocht naar een praktische oplossing. Reden om te kiezen voor dit ‘flankerend beleid’ is dat hiermee, zonder dat er kosten mee zijn gemoeid en zonder dat oponthoud van de werkzaamheden ontstaat, de uitwerking van het beleid wordt getoetst en zo nodig in de toekomst kan worden bijgesteld. Eventuele nieuwe vindplaatsen die hierbij ontdekt worden, kunnen een bijdrage leveren aan de bewoningsgeschiedenis van het gemeentelijk grondgebied.

Bescherming houdt in dat er fysieke maatregelen worden getroffen op het terrein met archeo-logische waarden zelf (bescherming in situ). Doel daarvan is de meest gunstige randvoorwaarden te scheppen voor duurzaam behoud, zonder de aanwezige archeologische waarden te beschadigen. Bescherming betekent niet per definitie dat op terreinen geen ontwikkelingen meer mogelijk zijn. Onder strenge voorwaarden kunnen ook op beschermde terreinen bovengronds ontwikkelingen plaatsvinden.

De resultaten van het archeologisch (voor)onderzoek kunnen tenslotte ook zodanig zijn dat geen vervolgstappen hoeven te worden voorgesteld. De geplande bodemingrepen kunnen in dat geval zonder beperkingen ten aanzien van archeologische waarden worden uitgevoerd. Hiertoe kan besloten worden als er geen archeologische waarden aanwezig zijn of van zo’n marginale betekenis zijn dat verder onderzoek of bescherming een te zwaar middel is. Ook zwaar verstoorde vind-plaatsen, waarvan op grond van waarderend onderzoek duidelijk is geworden dat de wetenschap-pelijke informatiewaarde te sterk is aangetast, kunnen genomineerd worden om zonder verder onderzoek te worden vergraven. Dergelijke situaties zijn nogal eens punt van discussie, met name vanwege de kans op bijzondere vondsten (bijvoorbeeld een diep ingegraven waterput). Die situaties zullen zich altijd blijven voordoen, wat geen belemmering moet zijn een beargumenteerd, selectief beleid te voeren ten aanzien van een adequate archeologische monumentenzorg.

De resultaten van ieder archeologisch onderzoek of archeologische waarnemingen bestaan uit vondsten en documenten (rapporten, tekeningen, beschrijvingen). Deze dienen te worden bewaard. Zowel de vondsten als de documentatie dient te worden overgedragen aan door de provincie aan te wijzen archeologische informatie centra, vroeger depots voor bodemvondsten genoemd. Sommige gemeenten (waaronder Amersfoort) beschikken over een eigen erkend depot en archeologisch archief dat deze bewaarfunctie voor de eigen gemeente vervult. Aangezien de gemeente Leusden niet over een gemeentelijk depot beschikt, zullen vondsten en documentatie van opgravingen in Leusden worden overgedragen aan het Provinciaal Depot voor Bodemvondsten in Utrecht. De Monumentenwet (MW art. 46) verplicht een opgravingsinstantie ertoe dat binnen twee jaar na voltooiing van een opgraving de roerende monumenten aan het provinciaal depot geleverd dienen te worden.

De bodemschatten in het archeologisch depot van de provincie weerspiegelen ook de rijkdom van het gemeentelijk bodemarchief. Zij zijn niet alleen afkomstig van archeologische opgravingen. Ook de bevolking draagt bij aan het verzamelen van informatie door vondstmeldingen, waarnemingen en zelfs het aanbrengen van vondsten. Het provinciaal depot draagt zorg voor behoud en beheer, taken die bij uitsluiting toekomen aan de provincie. Daarnaast waarborgt de provincie een centrale toegankelijkheid van de archeologische vondsten en vondstmeldingen, en het vasthouden van inhoudelijke kennis en ook continuïteit in kennis. Een gemeentelijke depotvoorziening is in Leusden daarom op dit moment niet gewenst.

De Monumentenwet regelt met betrekking tot de rapportage van archeologisch onderzoek, dat de eerste bevindingen van het onderzoek binnen twee weken na voltooiing ervan gemeld dienen te worden. In de praktijk gebeurt dit in ARCHIS. “Binnen twee jaar na voltooiing van een opgraving legt de houder van een opgravingsvergunning zowel aan onze minister als aan de eigenaar als aan burgemeester en wethouders van de gemeente waar de opgraving is voltooid, een rapport over, waarin de resultaten van de opgraving zijn beschreven” (MW art. 46). In het PvE kan worden vastgelegd binnen welke redelijke termijn³⁰ er een evaluatierapport met de eerste bevindingen en het selectieadvies aan de opdrachtgever en bevoegde overheid geleverd dient te worden.

Een juridische bescherming van het archeologisch erfgoed en een kwalitatief goede uitvoering van het proces van de archeologische monumentenzorg zijn een eerste vereiste. Daarnaast zijn er aandachtspunten die minder goed verankerd zijn in de wetgeving, maar daarom zeker niet minder belangrijk zijn! Sterker nog, de in dit hoofdstuk besproken randvoorwaarden zijn, zeker op de lange termijn, onmisbaar voor een goed functioneren van het gemeentelijk archeologiebeleid en van groot belang om de toekomst van het archeologisch erfgoed van Leusden te waarborgen.

De gemeente raadt aan om voorafgaand aan het indienen van een vergunningaanvraag contact te zoeken met de gemeente. Er kan dan – indien nodig – een vooroverleg gepland worden. Hoe eerder in het traject dit gebeurt, hoe beter! In een vooroverleg worden de wederzijdse verwachtingen helder en wordt in een vroeg stadium voorkomen dan de vergunning later wordt afgewezen. Tijdens dit overleg kan de aanvrager zich goed laten informeren door het bevoegd gezag dat het besluit neemt. In bijna alle gevallen is dat de gemeente. Goed vooroverleg kan vertraging in de procedure voorkomen. Tijdens het vooroverleg komen onder andere de kaders aan de orde waar de aanvrager rekening mee moet houden. Het betreft formele en informele kaders. Formele kaders zijn de kaders waaraan het bevoegd gezag toetst of een vergunning verleend kan worden (toetsingskaders). De informele kaders en kansen ontstaan in en door het vooroverleg.

Cruciaal in deze fase is dat het bevoegd gezag – de gemeente – weet wat haar ambitie is en wat haar prioriteiten zijn op het gebied van cultureel erfgoed. In het vooroverleg kan dit bestuurlijk kader worden gebruikt om sturing te geven aan de omgevingsvergunning. De aanvrager en het bevoegd gezag kunnen samen de kans benutten om de voorgenomen ontwikkeling van meer ruimtelijke kwaliteit te voorzien door het cultureel erfgoed te zien als kans voor ontwikkeling. Het bevoegd gezag kan daarnaast ook nog voorschriften aan de omgevingsvergunning verbinden, mits de activiteit als vergunningplichtig is aangemerkt (in bestemmingsplan of verordening).

Op www.omgevingsloketonline.nl kan de aanvrager een vergunningencheck doen om te bepalen voor welke ingrepen een omgevingsvergunning aangevraagd dient te worden.³¹

Iedereen die beroepshalve archeologische werkzaamheden verricht, is gehouden aan de uitvoeringseisen, zoals geformuleerd in de KNA. De gemeente heeft de plicht om bij het uitvoeren van archeologisch onderzoek erop toe te zien dat dit gebeurt door gecertificeerde bedrijven en conform de procedures en specificaties van de KNA. Dat geldt zowel voor de werkzaamheden waarvoor de gemeente als opdrachtgever fungeert als voor werkzaamheden die door de gemeente op grond van een vergunningaanvraag verlangd worden van initiatiefnemers.

De gemeente vaardigt regels en stelt voorwaarden inzake archeologie, en is daarom ook verantwoordelijk voor het handhaven daarvan.³² Waar handhaving duidelijk is geregeld voor bouwvoorschriften (een bouwinspecteur van de gemeente controleert tijdens en na afloop van de bouw of er aan alle voorschiften is voldaan), geldt dit bij veel gemeenten (nog) niet voor handhaving van voorschriften ter bescherming van archeologische waarden. Met name het handhaven van aanlegactiviteiten is problematisch terwijl tal van niet toegestane grondwerk-zaamheden aanzienlijke schade kunnen toebrengen aan het bodemarchief. Gemeenten hebben veelal niet duidelijk benoemd welke ambtenaar belast is met het handhaven van aan vergunningen voor archeologische bescherming verbonden voorwaarden en op welke wijze die ambtenaar dat moet doen.

Onderdeel van het AMZ-proces is, dat particuliere initiatiefnemers zelf aan een door hen te kiezen gecertificeerd archeologisch bureau opdracht kunnen geven voor het doen van archeologisch onderzoek. De gemeente heeft in dit systeem een rol als bevoegd gezag om de kwaliteit van het archeologisch onderzoek in de gemeente te waarborgen. Zij doet dit middels de in de KNA gestelde protocollen en in aanvullende richtlijnen, welke gepubliceerd zijn op de website van de gemeente Leusden. Deze aanvullende richtlijnen voor Bureauonderzoek en Inventariserend Veldonderzoek zijn tevens in de bijlagen opgenomen.

Met een eigen archeologiebeleid kiest de gemeente Leusden voor beheer en behoud van het zichtbare en onzichtbare erfgoed dat onlosmakelijk is verbonden met haar ontstaansgeschiedenis en cultuurhistorische identiteit. Primair geldt het streven naar behoud van behoudenswaardige archeologische resten in de bodem. Het uitgangspunt bij de formulering van een eigen archeologisch beleid is het vinden van een verantwoorde balans tussen enerzijds de wetenschappelijke en cultuurhistorische belangen en anderzijds de maatschappelijke en organisatorische (en financiële) uitvoerbaarheid op gemeentelijk niveau. Een zinvol hulpmiddel hierbij kan een archeologische onderzoeksagenda zijn. Hierin wordt een beeld geschetst van de stand van (wetenschappelijke) archeologische kennis op lokaal, regionaal of zelfs nationaal niveau.³³ Daarnaast biedt een dergelijke agenda, mits verantwoord gebruikt, ook een leidraad om in het maatschappelijke speelveld keuzes te kunnen maken. We spreken dan van een selectiebeleid.

Bij de afweging, die de gemeente Leusden maakt over het al dan niet en tot op welk niveau voorschrijven van archeologisch (voor)onderzoek bij bouw- of inrichtingsplannen, speelt kenniswinst een belangrijke rol. De resultaten van archeologisch onderzoek kunnen in de regel gezien worden als het toevoegen van puzzelstukjes aan een oneindige puzzel van kennis over ons verleden. Steeds weer komen bij opgravingen nieuwe elementen uit het verleden aan het licht, die bijdragen aan een betekenisvolle beeldvorming van het verleden.

De gemeente is geen wetenschappelijk onderzoeksinstituut. Wetenschappelijke analyses van uitgevoerde onderzoeken zijn echter onontbeerlijk om tot kenniswinst over de geschiedenis van de gemeente te komen. Binnen de organisatie van de archeologische monumentenzorg maken wetenschappelijke basisrapportages deel uit van de uit te besteden werkzaamheden. Het integreren van deze verschillende stukjes van de legpuzzel tot een samenhangend beeld van de geschiedenis van een gemeente is echter een additionele taak die niet op gemeentelijk niveau kan plaatsvinden gelet op het gebrek aan capaciteit hiervoor. Van belang is wel dat deze integratie van de archeologische informatie plaatsvindt. Een oplossing kan gevonden worden in een gezamenlijke voorziening binnen de regio. Een goed inzicht in de stand van kennis over het lokale verleden vormt de basis voor de evaluatie, en verdere ontwikkeling, van het lokale archeologiebeleid.

De eeuwenlange bewoning heeft in de bodem van de gemeente Leusden talloze sporen nagelaten. Door haar ligging op de overgang van hoog (de Heuvelrug) naar laag (Gelderse Vallei), is het bodemarchief zeer uiteenlopend. In onderstaand kader staat een opsomming van de zaken waarvan de gemeente Leusden vindt dat haar gemeentelijk erfgoed zich landelijk of regionaal onderscheidt. Deze onderwerpen zijn te beschouwen als een voorlopige gemeentelijke onderzoeksagenda.

In gemeenten met een grote dichtheid aan archeologische vindplaatsen en een grote druk op de ruimte, is het niet mogelijk om altijd de doelstelling van behoud in situ door inpassing te realiseren. Het gemeentebestuur dient in het licht van soms strijdige maatschappelijke belangen een verantwoorde afweging te maken en te selecteren. Dat wil zeggen, aan te geven welke vindplaatsen tenminste dienen te worden behouden door inpassing, welke door middel van opgravingen, en welke mogen worden opgegeven. Bij een onevenredig grote financiële druk veroorzaakt door een groot aantal behoudenswaardige locaties binnen een bepaald plan is het eveneens valide een bepaalde vorm van prioritering toe te passen. Het voeren van een consequent, inhoudelijk goed onderbouwd, en transparant gemeentelijk selectiebeleidzal gezien de soms grote financiële consequenties voor betrokkenen (eigenaren, gebruikers, ontwikkelaars, maar niet in de laatste plaats de gemeente zelf), steeds belangrijker worden.

Doelstelling van ieder selectiebeleid dient in ieder geval te zijn, het veiligstellen van een verantwoorde steekproef uit het scala van archeologische relicten dat in de eigen bodem aanwezig is. Daarnaast dient invulling te worden gegeven aan de doelstelling van behoud van de voor het eigen grondgebied of de eigen regio meest karakteristieke vindplaatsen. Zolang het inzicht in de aard van het gehele bodemarchief op het eigen grondgebied ontbreekt, zal het te voeren selectiebeleid maximaal gebruik dienen te maken van voortschrijdend inzicht. De te hanteren systematiek moet enerzijds beantwoorden aan de terechte eis van duidelijkheid en eerlijkheid, anderzijds mag het niet ontaarden in een te rigide toepassing van de op een zeker moment vastgestelde regels. Een regelmatige evaluatie en bijstelling van zowel de uitgangspunten als de toepassing ervan kan de kwaliteit van het eigen monumentenbestand alleen maar ten goede komen.

Het gemeentelijk selectiebeleid zal overigens ontwikkeld en toegepast dienen te worden in nauw overleg met de RCE en de Provincie Utrecht. Het kan en mag immers nooit strijdig zijn met het landelijke, en eventueel provinciale aanwijzingsbeleid voor archeologische monumenten. Bovendien zijn voor de toetsing van de kwaliteit van de gemeentelijke inspanningen op het terrein van de archeologische monumentenzorg in de KNA specifieke richtlijnen en criteria opgenomen.

De onderbouwing van selectiebeslissingen voor archeologische vindplaatsen, oftewel wat bepaalt uiteindelijk of een vindplaats het behouden of onderzoeken waard is, staat in ons land eigenlijk nog in de kinderschoenen. Op nationaal niveau zijn inmiddels wel criteria ontwikkeld voor de waarde-bepaling van vindplaatsen, maar waar het vooral aan ontbreekt zijn toetsbare parameters waarmee die waardebepaling kan worden onderbouwd. Criteria als zeldzaamheid of juist representativiteit, gaafheid, conservering en landschappelijke context zijn op zich waardevol, maar op dit moment eigenlijk nog zeer rekbare begrippen. Expert judgement en actuele onderzoeksvragen spelen bij de uiteindelijke waardestelling meestal een doorslaggevende rol. Na waardering volgt selectie. Immers niet alles wat waardevol is, kan ook automatisch behouden blijven of onderzocht worden, maar hoe worden daar de prioriteiten gesteld?

Gemeenten doen er verstandig aan het eigen lokale selectiebeleid eveneens te baseren op een lokale of regionale onderzoeksagenda. Naast complementariteit met nationale thema’s en speerpunten kan hierin ruimte geboden worden aan lokale en regionale accenten en prioriteiten. Een goed inzicht in de stand van kennis over het lokale verleden vormt de basis voor de evaluatie, en verdere ontwikkeling, van het lokale onderzoeks- en selectiebeleid. Hoewel er door de archeologische vakwereld de afgelopen jaren intensief is gewerkt aan de Nationale Onderzoeks-agenda Archeologie (NOaA; zie noot 34), is er binnen het archeologisch vakgebied vooralsnog weinig consensus over hoe men deze op gemeentelijk niveau als selectiedocument zou moeten toepassen.

Het is vrijwel onmogelijk om op voorhand aan te geven wat de inhoudelijke en cultuurhistorische relevantie van (bedreigde) archeologische resten zal zijn. Een gemeentelijke onderzoeksagenda met als doel inhoudelijke keuzes (selectie) te kunnen maken, zal de komende jaren moeten rijpen. Dit neemt niet weg, dat omwille van de historische of cultuurhistorische betekenis nu al extra aandacht kan worden besteed aan bepaalde thema’s of perioden binnen de gemeente, zoals in de vorige paragraaf opgesomd. Zeker als deze een identiteitsversterkende rol kunnen vervullen.

Een goed functionerend archeologiebeleid begint met een actief communicatiebeleid. Voorlichting en communicatie zijn cruciale aspecten als het gaat om archeologie in een zo vroeg mogelijk stadium bij ruimtelijke planvorming te betrekken. De consequenties van het Leusdens gemeentelijk beleid horen van meet af aan helder te zijn binnen het ambtelijk bestuursorgaan. Daarnaast is een goede voorlichting richting de burgers (grondgebruikers, vergunningaanvragers), ontwikkelings-bureaus en archeologische onderzoeksbureaus essentieel.

Alle betrokkenen binnen de gemeentelijke organisatie horen op de hoogte te zijn van het gemeentelijke archeologiebeleid, en de bijbehorende verantwoordelijkheden en mogelijkheden ten aanzien van ruimtelijke ingrepen. Een vast aanspreekpunt archeologie binnen de gemeente is hiermee een vereiste. Bij de gemeente Leusden is sinds de Raamovereenkomst Archeologie een vast aanspreekpunt aanwezig bij de afdeling Ruimtelijke Ontwikkeling.

Een nauwe afstemming tussen medewerkers van de gemeentelijke afdelingen (clusters) Vergunning en Handhaving, Ruimtelijke Ontwikkeling, en een externe archeologisch adviseur (regio-archeoloog) zorgt voor een soepel verloop van het vergunningstraject, (rapport)toetsing en kwaliteitsbewaking. In sommige gevallen is het wenselijk (of zelfs verplicht) ook de Monumenten-commissie te betrekken. Een en ander dient te worden vastgelegd in heldere werkprocedures. Daarnaast kunnen ook beleidssectoren binnen de gemeente met of op basis van archeologie hun voordeel doen. Denk hierbij aan allerlei vormen van educatie en scholing, en aspecten als toerisme en recreatie.

De gemeente vervult een belangrijke loketfunctie waar het gaat om voorlichting. Inwoners, ontwikkelaars, maar ook commerciële archeologische bureaus dienen op heldere en eenduidige wijze op de hoogte te worden gesteld van het gemeentelijke archeologiebeleid, de verplichtingen, de rechten etc. De Wet kenbaarheid publiekrechtelijke beperkingen onroerende zaken (Wkpb) vereist, dat ook archeologische informatie ontsloten is voor zowel burgers als overheid. Het publiekelijk (digitaal) toegankelijk maken van deze Beleidsnota, de Beleidsadvieskaart en de Erfgoedverordening via de gemeentewebsite is een goede manier om dit te ondervangen.

Maatschappelijk draagvlak

Naast het goed en volledig informeren van de burgers in het AMZ-proces, is het communicatie-beleid hieromtrent er vooral op gericht om maatschappelijk draagvlak voor het archeologisch erfgoed te creëren en te behouden! Zonder deze draagkracht en interesse van het publiek zal de archeologische monumentenzorg de zorg van slechts enkelen zijn en blijven. Het vergroten van het draagvlak voor archeologie binnen de gemeente kan worden bereikt door enerzijds het publiek bewust te maken van het belang van archeologie en anderzijds door hen erbij te betrekken. Ruimtelijke plannen hebben vaak een grote invloed op het leefklimaat van bewoners en gebruikers van een gebied; zij dienen dus ook betrokken te worden in de planvormingsprocedures. Dit vergroot niet alleen het maatschappelijk draagvlak voor de vervaardigde plannen, maar vergroot ook de kans om lokaal aanwezige gebiedskennis in te brengen in het planvormingsproces.

In de archeologie wordt tot op heden nog weinig gebruik gemaakt van de talrijke kansen die actieve participatie van bewoners biedt voor de totstandkoming van archeologievriendelijke ruimtelijke plannen. Lokale ervaringskennis van bewoners onderscheidt zich op een groot aantal punten heel duidelijk van de kennis van wetenschappelijke deskundigen en blijkt in de ruimtelijke ordening een belangrijke meerwaarde op te leveren. Actieve participatie van de bevolking levert niet alleen inhoudelijk betere plannen op, ook kunnen zij rekenen op een veel groter maatschappelijk draagvlak. Dit leidt uiteindelijk tot een duidelijke tijd- en kostenbesparing in de uitvoering (weinig oponthoud door inspraakprocedures) en een goede basis voor toekomstige planvormingsprocedures in hetzelfde gebied.

Amateurarcheologen en heemkundigen vervullen op velerlei wijzen een belangrijke rol bij het creëren van draagvlak voor de lokale geschiedenis. Zij kunnen zeker ook een rol spelen binnen de gemeentelijke archeologie. Het werken met vrijwilligers werkt kostendrukkend en vergroot de betrokkenheid van de bevolking bij het uitvoeren van opgravingen en het verwerken van de vondsten en documentatie na afloop daarvan.

In het geval van uitbesteding van veldonderzoeken aan commerciële partijen kunnen meestal goede afspraken worden gemaakt met de uitvoerende bedrijven over bijvoorbeeld participatie door vrijwilligers in het veld. De mogelijkheden tot het zelfstandig doen van opgravingen zijn echter beperkt! Vrijwilligersorganisaties (zoals de AWN) kunnen onder auspiciën van de RCE onder voorwaarden toestemming krijgen voor het uitvoeren van opgravingen.³⁶ Voor archeologische begeleidingen en inspecties (het zichtbaar maken van archeologische sporen bij niet-archeologische graafwerkzaamheden) is geen vergunning nodig; dat mag door vrijwilligers worden gedaan. Het werkelijk uitgraven en documenteren van archeologische sporen valt onder opgraven en daarvoor is een opgravingsvergunning nodig.

Resumerend is begeleiding door vrijwilligers een optie wanneer:

• •

  de graafwerkzaamheden geen archeologisch doel hebben;

• •

  er door het bevoegd gezag geen (professionele) archeologische begeleiding kan worden afgedwongen in het kader van voorschriften bij vergunning of vrijstelling van het bestemmingsplan;

• •

  de begeleiding niet bedoeld is voor een archeologische selectie of waardering;

• •

  het om projecten gaat die weinig bodemverstorende ingrepen met zich meebrengen.

Een archeologische begeleiding of inspectie door vrijwilligers, kan door de vergunningverlener (gemeente) als voorwaarde worden opgenomen bij het verlenen van een omgevingsvergunning. Indien niet aan genoemde voorwaarden wordt voldaan, wordt de voorkeur gegeven aan een archeologische begeleiding door een instelling met een opgravingsvergunning. De gemeente Leusden kan in dit verband nadere afspraken maken met de lokale en regionale amateur-archeologen en historici.³⁷ Deze afspraken hebben betrekking op de wijze waarop de vrijwilligers betrokken worden bij de vrijgegeven plangebieden, hoe de concrete werkwijze verder dient te worden ingevuld, hoe de rapportage ervan plaatsvindt, hoe onkosten worden vergoed en dergelijke.

Bij de bekostiging van de gemeentelijke archeologische monumentenzorg is het van belang een onderscheid te maken tussen enerzijds de algemene uitvoeringskosten van het gemeentelijke beleid, en anderzijds projectgebonden uitvoeringskosten. De eerste kunnen worden gezien als apparaatskosten (op te vatten als de bestuurslasten), noodzakelijk voor het nakomen van de generieke gemeentelijke taakstelling. De projectgebonden uitvoeringskosten zijn de kosten van het doorlopen van het archeologisch proces om het behoud van informatie te garanderen en/of te komen tot een verantwoorde afweging van belangen. In tegenstelling tot de generieke kosten, zijn deze in de meeste gevallen direct te relateren aan individuele bouw- en inrichtingsprojecten.

De bestuurslasten archeologiebeleid bestaan uit eenmalige kosten die gemaakt worden voor:

• •

  het opstellen en implementeren van de archeologische waarden- en beleidsadvieskaart³⁸;

• •

  de ontwikkeling en implementatie van beleid;

• •

  het adviseren inzake bestemmingsplannen en vergunningen.³⁹

De jaarlijkse uitvoeringskosten komen voort uit het begeleiden van de uitvoering en handhaving van het beleid. De hoogte van de bestuurslasten zijn afhankelijk van:

• •

  het aantal verleende omgevingsvergunningen;

• •

  de omvang van de ontwikkelingsgerichte ruimtelijke plannen (oppervlakte) in relatie tot de beleidskeuzen (ondergrenzen voor het verplicht stellen van archeologisch onderzoek);

• •

  de omvang van de met een archeologische (verwachtings)waarde belaste gebieden.

Met de implementatie van het gemeentelijk beleid en de bijbehorende vergunningsvoorschriften kan de gemeente in belangrijke mate invulling geven aan het zogenaamde veroorzakerprincipe. Van initiatiefnemers van ruimtelijke ingrepen kan op basis daarvan verlangd worden dat zij de kosten van benodigde archeologische maatregelen en werkzaamheden voor hun rekening nemen.

Indien de kosten van het totale archeologisch onderzoek (inclusief beschermende maatregelen) de redelijkheid overtreffen, kunnen de gemeente (en provincie) de kosten voor een vergunning-aanvrager compenseren. Deze overheidsorganen zijn immers verantwoordelijk voor de voorgeschreven maatregelen (opgraving) en dus voor het ontstaan van de kosten. Als ook daarna nog sprake blijft van extreme kosten dan kan de opgraving in aanmerking komen voor een rijksbijdrage. Deze specifieke uitkering geldt overigens alleen voor de kosten die overblijven nadat de drempelbijdrage en het verstoordersdeel zijn afgetrokken van de totale opgravingkosten.

Het principe dat de veroorzaker betaalt, gaat niet in alle gevallen op. Dit geldt met name als er sprake is van ‘kosten die niet in redelijkheid volledig ten laste dienen te komen van de verstoorder, als de bevoegde instantie tot het doen van opgravingen heeft verplicht’. Bij schade die voor vergoeding in aanmerking komt heeft de wetgever vooral gedacht aan excessieve kosten als gevolg van opgravingen. Of dergelijke kosten als excessief moeten worden gekwalificeerd, is sterk afhankelijk van het financiële belang van de aanvrager, diens draagkracht, de mogelijkheden om naar een andere locatie om te zien etc. Bij de regeling voor excessieve kosten is er sprake van een 3 trapsraket:

• •

  Voorop staat dat de verstoorder betaalt (verplichting op grond van Monumentenwet 1988);

• •

  Voor zover de verstoorder schade lijdt als gevolg van de weigering van een vergunning of vanwege de voorschriften die aan de vergunning, ontheffing of projectbesluit zijn gekoppeld en die redelijkerwijs niet of niet geheel te zijner laste behoort te blijven, vergoeden Burgemeester en Wethouders die schade (Monumentenwet, ex art. 42);

• •

  Voor zover de kosten worden veroorzaakt door de verplichting om opgravingen te doen en deze kosten uitkomen boven de drempelbedragen, kunnen gemeenten bij de minister van OCW een verzoek indienen om een specifieke uitkering te verstrekken voor excessieve kosten (Monumentenwet, art. 34a).

In hoeverre schade al dan niet ten laste moet blijven van de aanvrager is, zoals uit het bovengenoemde blijkt, afhankelijk van de omstandigheden van het geval. Gemeenten kunnen zelf beleid maken over de schadevergoedingen (Monumentenwet, ex art. 42). Daarbij is het verstandig om rekening te houden met de vereisten omschreven in de Bamz.

Tegenover de verantwoordelijkheid van de ‘verstoorder’ om te betalen voor de ‘schade’ die hij toebrengt aan het archeologische erfgoed, staat de verantwoordelijkheid van het verplichtende bestuursorgaan de redelijkheid van de kosten te bewaken.⁴⁰ Met inachtneming van de eigen verantwoordelijkheid van de initiatiefnemer is het verplichtende bestuursorgaan in bijzondere situaties gehouden een vergoeding toe te kennen.

Onderstaand schema geeft een inzicht in de stand van zaken van de ontwikkeling en implementatie van het Leusdens archeologiebeleid. Naar verwachting kan het beleid begin 2012 door de raad worden vastgesteld. Hiermee voldoet de gemeente Leusden dan aan de eisen van de gewijzigde Monumentenwet.

Tabel 2: Tijdsplanning voor de implementatie van het Leusdens archeologiebeleid.