Circulaire inzake gewetensbezwaarde ambtenaren 2008

In 1986 is een circulaire verschenen waarin de te volgen gedragslijn is weergegeven bij het treffen van rechtspositionele maatregelen ten aanzien van ambtenaren, die een beroep op gewetensbezwaren doen. Aangezien dit onderwerp actueel is, brengen wij deze gedragslijn opnieuw onder uw aandacht.

Het kan voorkomen, dat een ambtenaar bij de uitoefening van zijn functie in conflict komt met zijn geweten. Op grond van zijn innerlijke overtuiging omtrent wat goed en kwaad is, zal betrokkene bij zichzelf tot de conclusie kunnen komen, dat bepaald gedrag immoreel is en derhalve achterwege dient te blijven. Het gaat hier om een strikt individuele kwestie. Problematisch voor ambtenaar en gemeente wordt zij indien betrokkene als gevolg hiervan zijn taak dan wel een of meer onderdelen van zijn taak niet meer kan of wil vervullen. Betrokkene kan dan in de sfeer van plichtsverzuim of ongeschiktheid voor zijn functie komen, hetgeen verschillende rechtspositionele consequenties heeft. In het recht heeft het beginsel van vrijheid van geweten erkenning gevonden. Ook de ambtenarenrechter houdt rekening met het beginsel van vrijheid van geweten en betrekt ingebrachte gewetensbezwaren bij zijn beoordeling van de bestreden beslissing. Dit beginsel is echter in een zeer beperkt aantal gevallen uitgewerkt tot een wettelijke regeling inzake erkenning van gewetensbezwaren. De rechtspositieregeling van de gemeente 's-Gravenhage kent een dergelijke algemene procedureregeling niet. Het beginsel van gewetensvrijheid is geen absoluut beginsel, in die zin, dat het andere grondbeginselen zonder meer opzij zou kunnen zetten. Dit impliceert, dat evenzeer rekening gehouden dient te worden met de beginselen, dat wettelijke voorschriften algemeen verbindend zijn en dat uit publiekrechtelijke relaties voortvloeiende verplichtingen nagekomen dienen te worden.

In het algemeen dienen ambtenaren de uit de rechtspositieregelingen voortvloeiende verplichtingen na te leven en de opgelegde taak naar behoren uit te voeren, zeker als het gaat om de uitvoering van langs democratische weg tot stand gekomen wetten.

Het weigeren om (onderdelen van) de opgelegde taak uit te voeren is plichtsverzuim, dat tot organisatorische of zelfs disciplinaire maatregelen jegens de betrokken ambtenaar zal leiden. Anders wordt dit, indien de ambtenaar op grond van ernstige gewetensbezwaren verzoekt om vrijstelling van zijn ambtsverplichtingen.

Op grond van een dergelijk verzoek zal een serieus onderzoek en een zorgvuldige belangenafweging plaats moeten vinden, waarbij met respect voor de afwijkende overtuiging van betrokkene naar een individuele oplossing gezocht wordt. Er zal dan wel sprake moeten zijn van ernstige gewetensbezwaren, dat wil zeggen bezwaren die steunen op een zedelijke overtuiging en voor betrokkene zwaar wegen dan wel als klemmend ervaren worden. Het mag duidelijk zijn, dat in dit kader met rationele of emotionele bezwaren en zeker met gewetensbezwaren, die conflicteren met de fundamentele beginselen van onze rechtsstaat geen rekening gehouden kan worden. In dit verband dient de betrokken ambtenaar het dan ook mogelijk te maken om de ingebrachte bezwaren op aard en ernst te onderzoeken. Zo nodig kan het onderzoek opgeschort worden en de betrokken ambtenaar een (korte) bezinningsperiode gegund worden, waarbij het eventueel verleende verlof geheel of gedeeltelijk voor eigen rekening komt. Het belang van de ambtenaar met ernstige gewetensbezwaren dient afgewogen te worden tegen het dienstbelang. De organisatie zal immers (ongestoord) zijn taken moeten kunnen blijven uitvoeren. Zo zal rekening gehouden moeten worden met de door de gewetensbezwaarde veroorzaakte belasting van collega's, met de maximum capaciteit van de personeelszorg met betrekking tot sociale en medische problemen en met het totaal aantal na erkenning opkomende gewetensbezwaarden in relatie tot de omvang van de organisatie en de grootte van het personeelsbestand. Vervolgens zal een geschikte oplossing gekozen moeten worden. Hierbij kan achtereenvolgens gedacht worden aan:

• 1.

  aanpassing van de functie-inhoud;

• 2.

  overplaatsing;

• 3.

  ontslag op grond van ongeschiktheid wegens gewetensbezwaren.

Wij stellen ons op het standpunt, dat een volgende maatregel slechts genomen kan worden als duidelijk gebleken is, dat een voorgaande maatregel niet mogelijk is. Het middel van ontslag kan derhalve slechts in het uiterste geval gehanteerd worden. Wij zijn voorts van oordeel, dat de huidige rechtspositieregeling en de in acht te nemen beginselen van behoorlijk bestuur voldoende waarborgen bieden voor een zorgvuldige procedure. In dit verband kan gewezen worden op de artikelen 15:1:10 en 8:6 van de ARG inzake de verplichting tot aanvaarden andere betrekking en niet-medisch ongeschiktheidsontslag. Op grond van artikel 15:1:10 van de ARG en de Algemene wet bestuursrecht is het bevoegd gezag gehouden de betrokken ambtenaar in de gelegenheid te stellen gehoord te worden en alvorens te beslissen een behoorlijke belangenafweging plaats te doen vinden. Wij verzoeken u dan ook met inachtneming van het bovenstaande tot (een voorstel tot) een rechtspositionele besluit te komen. Wij wijzen u er nog op, dat betrokkene de mogelijkheid heeft om tegen een rechtspositioneel besluit bezwaar te maken (en beroep in te stellen). Bij het nemen van deze beslissingen zal vanzelfsprekend rekening worden gehouden met het bovenstaande.

Tenslotte delen wij u mee, dat, aangezien het hier slechts om incidentele gevallen en zeer individuele kwesties gaat, terwijl er verder geen concrete normen voor toetsing van gewetensbezwaren voorhanden zijn, wij geen algemene regeling inzake erkenning van ernstige gewetensbezwaren zullen uitvaardigen.