Beleidsregels Het Kulturhus in Gelderland 2004-2007

De samenleving verandert  Het platteland heeft in veel opzichten een ander gezicht gekregen. Niet alleen door veranderingen als individualisering, welvaartstoename, hoger opleidingsniveau, vergrijzing en globalisering. Vooral drastische veranderingen in zijn economische motor, de landbouw, lieten sporen na. Gewijzigde afzetmarkten, een andere waardering van de omgeving (ruimtelijk, landschappelijk, milieu) en toegenomen aandacht voor dierwelzijnsbeleid zorgden in de landbouw voor een omwenteling in denken en doen. De gevolgen zijn daar op vrijwel alle terreinen merkbaar: economische achteruitgang van de landbouw, vertrek van jongeren, hergebruik van agrarische bebouwing, ontwikkeling nieuwe economische dragers, duurzaam grondgebruik, toegenomen mobiliteit, afnemend voorzieningenniveau e.d. Voor de oorspronkelijke bewoners zijn de gevolgen vaak verstrekkend. Oude sociale verbanden veranderen, werkloosheid wordt werkelijkheid, financiële problemen doemen op. De psychische en sociale druk zijn groot.

Ook steden hebben een leefbaarheidsprobleem, met als specifieke oorzaak de opeenhoping van maatschappelijke problematiek en publieke verpaupering. Antwoorden zijn gezocht en gevonden in tal van stimuleringsmaatregelen. Het Rijk heeft die gebundeld in zijn programma's Grote Steden Beleid (GSB) en Investeren in Stedelijke Vernieuwing (ISV, gedecentraliseerd naar de provincies), de provincie in haar Gelders Stedelijk Ontwikkelingsbeleid (GSO). Hebben GSB en ISV vooral oog voor investeringen in de fysieke omgeving, via het GSO investeren Gelderse steden ook stevig in sociale en economische maatregelen.

Minder zichtbaar maar even belangrijk zijn de demografische trend naar ontgroening en vergrijzing, de groeiende multiculturaliteit onder ouderen en de toenemende behoefte van mensen met een beperking aan voorzieningen in de buurt waar zij terecht kunnen voor ondersteuning en contact. Elementen in het provinciale beleid die o.m. hierop inspelen zijn de woonservicegebieden, deconcentratie van residentiële voorzieningen en de brede schoolontwikkeling.

Gevolgen voor de leefbaarheid Al deze ontwikkelingen geven mensen, vooral op het platteland, het gevoel dat hun omgeving minder leefbaar is geworden. Vooral de sluiting van allerlei basale voorzieningen treft hen pijnlijk. Postkantoor, buurtwinkel, huisarts, onderwijs, peuterzaal, ouderenzorg, kinderopvang, thuiszorg, bibliotheek, bankfiliaal, basisschool, spreekuren van gemeenten e.d zijn allemaal zaken die burgers nodig hebben en de basis vormen van een bloeiende sociale structuur. In de loop der jaren trokken veel van dergelijke dienstverleners zich terug uit kleine kernen op het platteland of uit wijken van steden. Achter bleven verweesde gemeenschappen, die dergelijke basisbehoeften nu moeten betrekken in ver(der) weg gelegen centra. Dat is niet alleen een handicap voor hen, die zijn aangewezen op het zich eveneens terugtrekkende openbaar vervoer. Ook de sociale structuur lijdt onder het verdwijnen van plekken, waar mensen elkaar ontmoeten, de onderlinge band verstevigen en op die manier een kleine gemeenschap letterlijk levend houden.

Ook in andere landen doet zich dit verschijnsel voor. Nederland is daarin niet uniek. In Scandinavië, maar ook in Engeland zijn alternatieven ontstaan die het aloude dorpshuis en vergelijkbare multi-functionele voorzieningen een nieuwe dimensie geven, al wordt het ideaalmodel zoals ons dat voor ogen staat, lang niet overal gehaald. Door deze buitenlandse voorbeelden geïnspireerd startte de provincie Overijssel enkele jaren geleden beleid rond dit nieuwe type gemeenschapsvoorzieningen. Sindsdien staan zij bekend onder hun Scandinavische naam, Kulturhus.

Een Kulturhus is een gemeenschapsvoorziening nieuwe stijl. Zijn kenmerk is integratie van voorzieningen die behoren tot de basisbehoeften van burgers. Wat maakt een Kulturhus anders dan een dorpshuis? Wezenlijk verschil is dat zijn organisatie in tegenstelling tot die van een dorpshuis is gericht op gezamenlijkheid. Dorpshuizen laten vrijwel overal het beeld zien van verschillende instellingen onder één dak, met een klantgerichtheid naar de eigen doelgroep en een gescheiden management en programmering. In een Kulturhus profiteren "bewoners" en gebruikers van elkaars kennis en accommodatie, voelen zich daarvoor gezamenlijk verantwoordelijk, organiseren dat formeel via een gezamenlijk management en bieden de lokale gemeenschap een geïntegreerd aanbod. Een dergelijk concept vraagt om een andere bouwwijze en ruimtelijke indeling dan bij dorpshuizen. Bovendien zijn de combinatiemogelijkheden groter. Een Kulturhus is in de eerste plaats een organisatievorm waar later een passend gebouw bij ontworpen wordt. Dat betekent dat er een expliciete keuze gemaakt moet worden voor een Kulturhus of een dorpshuis, afhankelijk van de plaatselijke situatie. Binnen een Kulturhus kunnen ook onderwijs en educatie een plaats krijgen, samen met voorzieningen voor maatschappelijke en zakelijke dienstverlening. Het bredeschool-concept is bijvoorbeeld in de Kulturhuspilots in Beek en Giesbeek een belangrijk element, samen met de aanwezigheid van de bibliotheek. In Boven-Leeuwen is de combinatie met woningen voor ouderen een aantrekkelijk element. Daarnaast kan aan een Kulturhus een geïntegreerd zorgconcept worden verbonden. De combinatiemogelijkheden zijn bijna onbegrensd. Samenvattend zijn de uitgangspunten van een Kulturhus: - profiteren van elkaars kennis en accommodatie; - zich daarvoor gezamenlijk verantwoordelijk voelen; - dat formeel organiseren via een gezamenlijk management; - met betrokkenheid van de bewoners; - de lokale gemeenschap via een geïntegreerd aanbod veel meer kunnen aanbieden.

Bouwwijze en ruimtelijke indeling moeten deze omgangsvormen naar de praktijk vertalen.

Een Kulturhus en een woonservicegebied gaan op wezenlijke punten uit van hetzelfde concept: integratie van voorzieningen die in die vorm structuur en sociale kracht geven aan de gemeenschap waarin zij staan. In 2003 is in het kader van het programma Ontgroening en Vergrijzing een start gemaakt met het bekend maken van woonservicegebieden in Gelderland. Steeds meer gemeenten en instellingen maken plannen om toekomstige senioren een leefsituatie midden in de samenleving te bieden. Vanwege de grote aantallen (vergrijzing) en de gewenste kwaliteit, is een actieve en ondernemende opstelling van alle partijen geboden. De provincie stimuleert dit. In woonservicegebieden wo¬nen verschillende generaties naast elkaar, hebben mensen met een functiebeperking aangepaste huisvesting, zijn voorzieningen binnen handbereik en is de woonomgeving veilig en geschikt voor alle leeftijden.

Een Kulturhus kan een goed startpunt zijn voor het ontwikkelen van een woonservice-gebied mits de woningen in de omgeving van het Kulturhus geschikt zijn voor de huisvesting van ouderen en mensen met een functiebeperking. De meerwaarde zit onder andere in de inhoudelijke samenwerking. Zo zijn er voorbeelden waar ouderen een rol spelen bij de kinderopvang of waar een huisartsenpost in het Kulturhus goed bereikbaar is voor ouderen.

Het Kulturhus is een gedachte, een concept, geen blauwdruk en nog minder een dogma. Niet alle gemeenschapsvoorzieningen hoeven een Kulturhus te zijn. Evenmin moet een situatie herleven die vroeger bestond en onder bestaande maatschappelijke en economische omstandigheden niet meer te realiseren is. Wel om te behouden of terug te brengen wat tegenwoordig op een andere manier realistisch en haalbaar is. Geen zaak van restauratie dus, maar van een nieuwe benadering met perspectief voor de toekomst. Zowel op het platteland als in stadswijken. Een Kulturhus moet voorzien in de behoeften van de gemeenschap waar het staat, daar een integraal onderdeel van uitmaken en dus centraal gelegen, goed bereikbaar en goed toegankelijk zijn. Lokale behoeften zijn overal anders en de mix van voorzieningen kan per locatie verschillen. Het eerste Kulturhus in Gelderland is onlangs geopend in Giesbeek, gemeente Angerlo. Dit Kulturhus is een combinatie van o.a. een basisschool, peuterspeelzaal, crèche, buitenschoolse opvang, cultureel centrum, bibliotheek, thuiszorg en internetruimte. Er is een mooie zaal ontstaan voor toneelvoorstellingen e.d. met een afsluitbaar podium dat dan in gebruik is door de basisschool. De meerwaarde blijkt ook uit het feit dat de thuiszorg was verdwenen uit Giesbeek maar dankzij het Kulturhus en in een gecombineerde ruimte met o.a. het consultatiebureau weer beschikbaar is.

Dit is een voorbeeld, maar het kan ook anders. Naast de al genoemde functies zijn ook denkbaar ruimtes voor basale post- en financiële handelingen, spreekuren van gemeentelijke dienstverlening (paspoorten, rijbewijzen, aangifte geboorten en overlijden, sociale dienst e.d.), onderwijs (brede schoolconcept), maatschappelijk werk, jeugdcentra, film-, theater- en muziekvoorstellingen, een buurtsupermarkt enz.

Verder kan een Kulturhus, afhankelijk van het functiepakket, ook aantrekkelijk zijn voor mensen in een kwetsbare positie. Denk aan mensen die na deconcentratie buiten een zorginstelling, vaak in een geïsoleerde positie gaan wonen. De toegankelijkheid voor rolstoelgebruikers is vanzelfsprekend en dient alleen al bouwkundig mogelijk te zijn. In alle gevallen moet het gaan om integratie van kleinschalige functies van verschillend pluimage zoals zorg, educatie, welzijn, cultuur en maatschappelijke en commerciële dienstverlening, zodanig dat het de sociale vitaliteit en de leefbaarheid verbetert.