Beleidsplan Schuldhulpverlening 2012-2015

Artikel 1  

Beleidsplan Schuldhulpverlening 2012 – 2015

juli 2012

Inhoudsopgave:

Inleiding

Hoofdstuk 1: Uitgangspunten van schuldhulpverlening

Participatie en beperken maatschappelijke kosten zijn de aanleiding

De zelfredzaamheid van een schuldenaar bepaalt het aanbod

De schuldenaar is probleemeigenaar

Schuldenpakket, motivatie en vaardigheden bepalen het maximaal haalbare

Dankzij een integrale aanpak heeft schuldhulp een duurzaam effect

Door aandacht voor preventie en nazorg wordt het ontstaan van schulden voorkomen

De uitvoering van schuldhulpverlening vindt plaats in een dynamische context

Hoofdstuk 2: Beschrijving procesverloop

Aanmelding

Adviesgesprek

Intakegesprek en plan van aanpak

Fase 1

Fase 2

WSNP

Nazorg

Crisisinterventie

Zelfstandigen

Hoofdstuk 3: Doelen, Resultaten en Kwaliteit

Kwaliteit wordt bepaald door effectiviteit

Kwaliteitsborging

Participatie bevorderen

Hoofdstuk 4: Juridische context

Toelaten tot schuldhulpverlening

Weigeren van schuldhulpverlening

Hoofdstuk 5: Financiën

Adviezen

Raadsvoorstel

Inleiding

Op 1 juli 2012 is de Wet gemeentelijke schuldhulpverlening in werking getreden. Hiermee is schuldhulpverlening een wettelijke taak geworden. De wet is een kaderwet waarin met name is uitgewerkt wat gemeenten verplicht zijn te doen. Zij behouden wel een grote vrijheid in de wijze waarop zij hun dienstverlening vormgeven.

De inwerkingtreding van de wet heeft voor gemeenten een aantal consequenties. De belangrijkste is dat de gemeente moet voorzien in een integrale aanpak. Dit wil zeggen dat er in het aanbod van schuldhulpverlening niet alleen aandacht is voor de financiële problematiek van een schuldenaar, maar ook voor eventuele daarmee samenhangende psycho-sociale problematiek. Verder moet de gemeente voorzien in activiteiten in het kader van preventie en nazorg. Een belangrijk uitgangspunt van de wet is dat er sprake is van brede toegang. Men verstaat hieronder dat niet alleen mensen met een uitkering in aanmerking komen voor ondersteuning, maar ook inwoners met een inkomen uit arbeid of in het bezit van een koopwoning. Daarnaast betekent dit dat ook natuurlijke personen die een eigen bedrijf hebben, een beroep mogen doen op schuldhulpverlening. De gemeente houdt ruime beleidsvrijheid ten aanzien van de inrichting van de schuldhulpverlening. De wet schrijft voor dat de gemeente in een beleidsplan onder meer vastlegt hoe zij de kwaliteit van de uitvoering borgt, wat de nagestreefde wachttijd is tussen melding van de cliënt en het eerste gesprek (met een maximum van vier weken) en wat de resultaten zijn die de gemeente wil behalen.

Deze wet heeft een lange aanlooptijd gekend. In de afgelopen jaren heeft ISD de Kempen de uitvoering van de schuldhulpverlening al zo georganiseerd dat zij bijna volledig voldeed aan de bepalingen uit de wet. Intussen heeft ISD de Kempen de nodige maatregelen genomen om volledig te voldoen aan de wettelijke vereisten. Deze vereisten komen verderop in dit beleidsplan aan bod.

Schuldhulpverlening staat landelijk in de belangstelling. Er is steeds meer aandacht voor financiële problemen bij burgers. Een landelijk systeem dat schulden en betalingsachterstanden registreert, moet ervoor zorgen dat burgers geen nieuwe schulden maken, wanneer ze al schulden of betalingsachterstanden hebben. Doordat burgers op deze manier hun schulden niet kunnen herfinancieren kan dit een toename van de aanvragen schuldhulpverlening tot gevolg hebben. De Nationale Ombudsman heeft recent een rapport opgesteld waarin de professionalisering van schuldhulpverlening door gemeenten wordt bepleit. Nieuwe ontwikkelingen zullen door ISD de Kempen gevolgd worden. Waar verbeteringen mogelijk zijn in het proces van schuldhulpverlening, zal hierop worden ingespeeld.

In hoofdstuk 1 worden de uitgangspunten voor schuldhulpverlening beschreven en de samenwerking met de ketenpartners. Hoofdstuk 2 beschrijft op hoofdlijnen de uitvoering van schuldhulpverlening. In hoofdstuk 3 worden de doelen gesteld voor schuldhulpverlening en wordt beschreven hoe de kwaliteit van dienstverlening geborgd wordt. De juridische kaders van de wet en de gevolgen voor de uitvoering, worden beschreven in hoofdstuk 4. In het laatste hoofdstuk 5 komen de financiën aan bod.

In deze nota worden de kaders van Schuldhulpverlening binnen de Kempengemeenten uitgewerkt. Na vaststelling van deze beleidsnota in de gemeenteraad, zal ISD de Kempen beleidsregels opstellen om de kaders in te vullen. Deze beleidsregels zullen ter vaststelling worden voorgelegd aan de colleges van de Kempengemeenten.

In de tekst worden adviezen geformuleerd voor besluitvorming. Deze adviezen staan duidelijk herkenbaar bij het onderwerp waar ze betrekking op hebben. Aan het einde van dit beleidsplan worden de adviezen nogmaals op een rij gezet, waarna een voorstel wordt geformuleerd met betrekking tot deze adviezen.

Hoofdstuk 1: Uitgangspunten van schuldhulpverlening

ISD de Kempen heeft een missie en een visie voor haar handelen geformuleerd. Deze zijn ook in de uitvoering van schuldhulpverlening leidend.

In haar missie geeft ISD de Kempen aan wat zij nastreeft voor haar cliënten:

ISD de Kempen wil een betrouwbare partner zijn die op pro-actieve wijze, samen met anderen, een kwalitatieve bijdrage levert aan de participatie van haar inwoners ter bevordering van de zelfredzaamheid.

In de visie geeft ISD de Kempen aan hoe zij aan haar missie invulling wil geven:

ISD de Kempen is een ondernemende organisatie, die gericht is op het op innovatieve en pro-actieve wijze uitoefenen van haar taken op het terrein van werk, inkomen en zorg.

Binnen de dienstverlening staat de klant centraal; dit kenmerkt zich door een integrale benadering, een actieve opstelling, een klantgerichte effectieve en efficiënte werkwijze met inachtneming van ieders verantwoordelijkheden, wensen en belangen.

ISD de Kempen is een service-organisatie van de deelnemende gemeenten voor beleidsontwikkeling en ondersteuning. De gemeenten zijn hierbij opdrachtgever. ISD de Kempen handelt pro-actief, zorgt voor integrale beleidsvoorbereiding en houdt rekening met lokale wensen.

De samenwerking binnen de keten van dienstverlening en maatschappelijke organisaties wordt als een kritische succesfactor gezien binnen het werk. De rechten en plichten zijn helder geformuleerd en bekend bij de verschillende partijen, te weten bij de klant, organisaties in de keten en de ISD de Kempen.

Voor alle onderdelen geldt dat de dienstverlening wordt gekenmerkt door zorgvuldigheid, kwaliteit, respect, snelheid, maatwerk, ketenbenadering, heldere afspraken, controle, concrete, aansprekende en duurzame resultaten.

Met de uitvoering van schuldhulpverlening wil ISD de Kempen participatie bevorderen en maatschappelijke kosten beperken.

De uitvoering van schuldhulpverlening is gebaseerd op vier uitgangspunten die de missie en de visie uitwerken:

1. de schuldenaar is probleemeigenaar;

2. schuldenpakket, motivatie en vaardigheden bepalen het maximaal haalbare;

3. dankzij een integrale aanpak heeft schuldhulpverlening een duurzaam effect op de participatie van de cliënten;

4. door aandacht voor preventie en nazorg wordt ernaar gestreefd het (opnieuw) ontstaan van schulden te voorkomen.

Dit hoofdstuk gaat verder met een toelichting waarom het rijksbeleid, gericht op participatie van de klant in de maatschappij en het beperken van maatschappelijke kosten, voor de gemeente de belangrijkste aanleidingen vormen om schuldhulpverlening aan te bieden. Vervolgens worden de bovenstaande uitgangspunten uitgewerkt in de context van de Kempengemeenten en de uitvoeringswijze van ISD de Kempen.

Participatie en beperken maatschappelijke kosten zijn de aanleiding

Financiële problemen zijn om meerdere redenen onwenselijk. In de eerste plaats leveren ze voor de huishoudens die ermee te maken hebben vaak veel stress op. Naarmate de financiële problemen groter zijn, trekken ze vaker een wissel op andere levensterreinen. Spanning in relaties, terugtrekken uit vriendschappen of problemen bij het opvoeden van de kinderen zijn veel voorkomende neveneffecten van financiële problemen. Naast deze redenen op privé gebied, zijn financiële problemen en zeker problematische schuldsituaties ook om maatschappelijke redenen onwenselijk. Participatie in de maatschappij wordt verminderd door financiële problemen, wat vooral voor kinderen in gezinnen met financiële problemen tot gevolg kan hebben dat zij niet op de zelfde manier deel kunnen nemen aan maatschappelijke activiteiten als hun leeftijdgenoten.

Ook om financiële redenen is de inzet van schuldhulpverlening belangrijk. Recent onderzoek toont aan dat de inzet van schuldhulpverlening leidt tot baten op andere terreinen. Deze zijn het hoogst op de terreinen van het wonen en de uitkeringsverstrekking. Gemiddeld genomen levert een euro inzet aan schuldhulp een besparing (vermeden kosten) van 2,4 euro op andere terreinen op (N. Jungmann & R. van Geuns: 'Schuldhulpverlening loont!', Hogeschool Utrecht/Regioplan (2011)).

Advies 1:

Stel als belangrijkste doelstelling voor schuldhulpverlening vast: Schuldhulpverlening draagt bij aan duurzame (financiële) zelfredzaamheid en participatie van inwoners en zorgt daarnaast voor minder maatschappelijke kosten.

De zelfredzaamheid van een schuldenaar bepaalt het aanbod

Ondersteuning bij een problematische schuldsituatie is niet onvoorwaardelijk. De ISD de Kempen gaat uit van de verantwoordelijkheid, kracht en creativiteit van de inwoners zelf.

Bij problemen gaat de ISD de Kempen er vanuit dat burgers die zelf oplossen en waar nodig en mogelijk hun sociale netwerk daarbij betrekken. Alleen in de situaties waarin dit niet direct voldoende is, voorziet de ISD de Kempen in ondersteuning.

In de nieuwe wet wordt aan de gemeenten opgelegd om een brede toegang tot schuldhulpverlening te organiseren. De brede toegang tot schuldhulpverlening kan worden georganiseerd door elke inwoner van de Kempengemeenten ondersteuning te geven bij financiële problemen. Er wordt daarnaast speciale aandacht gevraagd voor de participatie van kinderen. De wet schrijft voor dat in het beleidsplan duidelijk moet worden hoe de gemeente de schuldhulpverlening aan gezinnen met kinderen vormgeeft. In principe moet de schuldhulpverlening in de Kempengemeenten voor iedereen beschikbaar zijn. Wanneer er een grote toeloop van aanvragen is, is het aan ISD de Kempen om het proces van schuldhulpverlening zodanig te organiseren dat de ondersteuning van alle aanvragers mogelijk is, bijvoorbeeld door tijdelijk extra personeel in te zetten, klanten door externe organisaties te laten helpen, of structureel meer budget te vragen. Wanneer ook daarin geen winst meer te behalen is, dan kunnen gezinnen met kinderen voorrang krijgen om daarmee aan de wens van de tweede kamer tegemoet te komen.

Advies 2:

Mocht in de toekomst de capaciteit van schuldhulpverlening bij ISD de Kempen (tijdelijk) onvoldoende zijn om alle schuldenaren te ondersteunen, dan worden gezinnen met kinderen met voorrang geholpen.

De schuldenaar is probleemeigenaar

Schuldenaren melden zich met allerlei vragen en problemen. Vaak is er een directe aanleiding aan te wijzen waarom iemand juist op dat moment om hulp vraagt. De situatie kan zo ernstig zijn dat een afsluiting van energie of huisuitzetting dreigt. Maar ook aanhoudende ruzies thuis of angst voor weer een deurwaarder kunnen een keerpunt zijn. In het verleden werd bij elke aanmelding gekeken of sprake was van een problematische schuldsituatie. Op basis daarvan werd al dan niet geprobeerd om een schuldregeling te treffen die leidt tot een schuldenvrije toekomst.

Het doorlopen van een dergelijke regeling is een hele opgave voor de klant. De schuldenaar moet minimaal drie jaar lang rondkomen van een inkomen op 90% van het bijstandsniveau (De laatste 10% is reserveringscapaciteit die wordt ingezet voor de aflossing van de schulden) . Niet elke schuldenaar is daartoe in staat of heeft dat over voor een schuldenvrije toekomst. Bij het uitgangspunt van de eigen verantwoordelijkheid past dat er niet automatisch bij elke aanmelding wordt nagegaan of een schuldregeling mogelijk is. Als de schuldenaar als probleemeigenaar wordt beschouwd, dan is zijn wens ten aanzien van de situatie medebepalend. Wil iemand wel een dreigende huisuitzetting afwenden maar geen schuldregeling, dan wordt geadviseerd wat daarvoor nodig is. Vanzelfsprekend kan daarbij geen sprake zijn van een ‘u vraagt, wij draaien’ relatie. Het belang van maatwerk wordt hier duidelijk, want geen twee situaties zijn gelijk. Per situatie moet worden ingeschat of ondersteuning bij de hulpvraag van de schuldenaar bijdraagt aan participatie en het voorkomen van maatschappelijke kosten. Is dat het geval, dan kan ISD de Kempen haar diensten aanbieden. Door bijvoorbeeld een huisuitzetting af te wenden, worden behoorlijke kosten voorkomen. De ISD de Kempen zal de schuldenaar in kwestie nadrukkelijk adviseren om het hele schuldenpakket aan te pakken. Voor het doorlopen van een schuldregeling is dat in ieder geval een harde voorwaarde.

Deze invulling van vraaggericht werken, levert ook efficiencyvoordelen op. De ISD de Kempen begint niet langer aan het treffen van een regeling waar iemand niet intrinsiek (lees: uit eigen overtuiging) toe gemotiveerd is.

Advies 3:

Schuldhulpverlening begint met de aanpak van de oorzaken van de schulden en het stabiliseren van de schuldsituatie. Daar waar een schuldenvrije toekomst realistisch is, zal dit worden nagestreefd.

Schuldenpakket, motivatie en vaardigheden bepalen het maximaal haalbare

Naast de persoonlijke hulpvraag is er nog een andere component bepalend voor het aanbod dat een schuldenaar krijgt. Namelijk de regelbaarheid van zowel het gedrag als het schuldenpakket van de schuldenaar. De ISD de Kempen houdt in haar werkwijze met beide componenten rekening. In het land wordt veel gebruik gemaakt van een daarvoor ontwikkeld kwadrant. De twee centrale vragen in dat kwadrant luiden: Is de schuldenaar gemotiveerd om zijn situatie aan te pakken? En: Is de schuldsituatie regelbaar? Een ‘gemotiveerde schuldenaar’ houdt zich (met hulp) aan afspraken, maakt geen nieuwe schulden. Ook is hij bereid zich in te zetten om meer inkomen te verwerven en ten gunste van crediteuren keuzen te maken in het bestedingspatroon. Een regelbare schuldsituatie houdt in dat alle schulden in principe met een schuldregeling kunnen worden opgelost. Schulden die niet voor een schuldregeling in aanmerking komen zijn bijvoorbeeld boetes, fraudevorderingen, restschulden van nog te verkopen woningen of schulden waar nog juridische procedures voor lopen. Door de (on)gemotiveerde schuldenaar af te zetten tegen het (on)regelbare schuldenpakket ontstaat een kwadrant met groepen voor wie het maximaal haalbare varieert van een schuldregeling tot het op orde brengen van de beslagvrije voet.

A. (groen)

Hierbij wordt gestreefd naar het hoogst haalbare, in overeenstemming met de doelen van de klant. In ieder geval wordt gewerkt naar een beheersbare schuld. We onderzoeken de haalbaarheid van een schuldregeling, waarbij de klant uiteindelijk schuldenvrij wordt.

B. (oranje)

Wanneer klanten niet bereid zijn inspanning te leveren voor het behalen van een verbetering in de schuldsituatie, dan wordt door ons het minimale gedaan. Wij kunnen helpen bij het stabiliseren van de schuldsituatie, zodat de schulden niet verder oplopen. We verwijzen door naar andere hulpverlenende instanties voor begeleiding die de klant verder helpt.

C. (blauw)

Wanneer door het type schulden een schuldregeling niet mogelijk is, kan ISD de Kempen wel begeleiding bieden om geen nieuwe schulden te maken. Wanneer de schuldsituatie veranderd is (het huis is verkocht of de juridische procedure is beëindigd), komt de schuldenaar mogelijk in het groene vak A. terecht, waardoor wel een schuldregeling mogelijk is.

D. (rood)

We verwijzen deze klanten door naar de juiste instantie die ze vooruit kan helpen. Uiteraard staat onze deur altijd open, wanneer ze in een andere categorie terecht zijn gekomen.

Een kwadrant maakt grenzen scherp terwijl de dossiers in de spreekkamer juist vaak allerlei nuances kennen. Het kwadrant is nadrukkelijk een denkmodel. In de dagelijkse praktijk maken de schuldhulpverleners van de ISD de Kempen de afweging wat er mogelijk is in een specifieke situatie. Schuldhulpverlening is altijd maatwerk.

Het leveren van maatwerk volgens dit principe van het kwadrant zorgt ervoor dat in principe aan niemand hulp bij financiële problemen geweigerd hoeft te worden. Ook wanneer de schuldhulpverlening van een klant mislukt is door eigen toedoen, kan bij een volgende aanvraag weer beperkte ondersteuning geboden worden. Wanneer het perspectief (combinatie van motivatie en financiële situatie) van de recidivist aantoonbaar verbeterd is, kan het niveau van dienstverlening daarop aangepast worden.

Advies 4:

Geef ISD de Kempen opdracht aan de hand van objectieve criteria vast te stellen welke hulpverlening adequaat is voor een inwoner van de Kempen. Maatwerk staat hierbij voorop.

Dankzij een integrale aanpak heeft schuldhulp een duurzaam effect

Voor veel schuldenaren geldt dat ze niet alleen een financieel probleem hebben, maar ook andere, daarmee samenhangende, problemen. Waarbij de andere problemen soms bijdragen aan het ontstaan van de schuldsituatie en in andere gevallen juist door de financiële problemen zijn veroorzaakt. Landelijk onderzoek wijst uit dat zeker de helft van de schuldenaren op het moment dat ze zich aanmelden bij de schuldhulpverlening ook contact hebben met andere ondersteunende organisaties (maatschappelijk werk, vrijwilligersorganisaties, etc.).

Als zoveel schuldenaren te maken hebben met een combinatie van materiële en immateriële problematiek, dan is het voor een duurzame oplossing van belang dat niet alleen de financiën maar ook de andere problemen worden aangepakt. In de schuldhulpverlening wordt een dergelijke samengestelde aanpak aangeduid met de term ‘integrale schuldhulpverlening’. De ISD de Kempen onderhoudt nauwe banden met meerdere ketenpartners, waaronder:

Maatschappelijk Werk

Het maatschappelijk werk verzorgt begeleidingstrajecten gericht op gedragsverandering op financieel gebied. De cliënten worden ondersteund bij het leren rond te komen van minder inkomen en om de psychische spanningen die financiële problemen met zich mee kunnen brengen te verminderen.

Project Thuisadministratie

Binnen het project Thuisadministratie werken een aantal vrijwilligers, die cliënten ondersteunen bij het opzetten van hun (financiële) administratie. Door te werken in de thuissituatie van de cliënten, kan vertrouwen opgebouwd worden tussen vrijwilliger en cliënt. De vrijwilligers kunnen hierdoor ook een signalerende functie vervullen. Deze vrijwilligers zorgen voor een geordende administratie die zowel de schuldenaar als ISD de Kempen helpt om overzicht te krijgen over de financiële situatie.

Woningbouwverenigingen

Met de meeste woningbouwverenigingen, die actief zijn in de Kempen, heeft ISD de Kempen afspraken gemaakt. Hierdoor kunnen we samen optrekken bij de benadering van wanbetalers en in een vroeg stadium actie ondernemen. De schulden lopen dan niet te ver op, zijn gemakkelijker op te lossen en uithuiszettingen kunnen meestal worden voorkomen.

Kredietbank

Voor de inkoop van bancaire producten in het proces van Schuldhulpverlening, werkt ISD de Kempen samen met een Kredietbank. Deze bancaire producten variëren van doorbetaalrekeningen en budgetbeheerrekeningen (aparte rekeningen waarvan de vaste lasten worden betaald) tot het regelen van complete schuldsaneringen en het afgeven van zogenaamde WSNP verklaringen (een verklaring die nodig is bij de rechtbank, wanneer een schuldregeling niet mogelijk is gebleken).

In lijn met de eerder genoemde eigen verantwoordelijkheid van de cliënt is de hulpverlening niet vrijblijvend. Als er sprake is van met elkaar samenhangende problematiek, dan wordt van de schuldenaar gevraagd dat hij zich op alle terreinen inzet waar de problematiek speelt. De ISD de Kempen en haar ketenpartners hanteren in dit kader het concept van voorwaardelijke hulpverlening. Als een schuldenaar zich onttrekt aan de hulpverlening van bijvoorbeeld verslavingszorg, dan is dat aanleiding om ook de uitvoering van de schuldhulpverlening te staken.

Naast hulpverlening is ook participatie van belang. Integrale schuldhulpverlening betekent ook dat wordt gekeken naar de mogelijkheden om aan het werk te gaan of meer te gaan werken dan de huidige uren. Dit kan ook als verplichting gesteld worden om het traject meer kans van slagen te laten hebben. Andersom kan een gestabiliseerde schuldsituatie de cliënten rust geven, waardoor ze in staat zijn om meer te participeren en zelfs (meer) te gaan werken.

Door aandacht voor preventie en nazorg wordt het ontstaan van schulden voorkomen

Net als in de gezondheidszorg geldt ook voor schuldsituaties dat voorkomen altijd beter is dan genezen. Om die reden zet de ISD de Kempen in op preventie en nazorg (het voorkomen van recidive). Bij de uitwerking hiervan neemt de ISD de Kempen als vertrekpunt dat schuldenproblematiek in veel situaties een gedragsprobleem is. Verkeerde keuzes, geen bereidheid om bepaalde concessies te doen of het onvermogen om realistische inschattingen te maken, spelen naast life-events (scheiding, werkloosheid, etc.) in veel schuldsituaties een rol bij het ontstaan van de financiële problemen.

Er is op verschillende wijzen aandacht voor preventie en vroeg-signalering in de Kempengemeenten:

- De afspraken met de woningstichtingen, zoals in de vorige paragraaf genoemd.

- Er zijn afspraken gemaakt met de leveranciers van energie en water over het doorgeven van gegevens van wanbetalers.

- De inzet van een spreekuur van maatschappelijk werk bij de WVK groep, gericht op onder andere financiële problemen, zorgt voor vroeg-signalering bij een doelgroep met een verhoogd risico.

- ISD de Kempen verzorgt scholing voor ketenpartners zodat zij op de hoogte blijven van de actuele ontwikkelingen op het gebied van schuldhulpverlening.

- Het project thuisadministratie werkt niet alleen voor inwoners met financiële problemen, maar ondersteunt ook andere inwoners die moeite hebben hun administratie op orde te houden. Hiervoor kunnen inwoners van de Kempengemeenten niet alleen via ISD de Kempen aangemeld worden, maar ook via de lokale loketten of via maatschappelijk werk.

- Periodiek worden inwoners van de Kempengemeenten geïnformeerd over de inkomensondersteunende regelingen van ISD de Kempen.

- Bij de voedselbank in Bladel houdt een medewerker van ISD de Kempen spreekuur voor vragen m.b.t. financiële ondersteuning.

- In samenwerking met de Rabobank wordt een lesprogramma ontwikkeld dat kinderen op de basis- en middelbare scholen inzicht geeft in geldzaken.

- Er wordt door ISD de Kempen financiële voorlichting gegeven op o.a. banenmarkten en avonden van vrijwilligersorganisaties zoals de KBO.

- Op het gebied van schuldhulpverlening wordt door ISD de Kempen ook sociaal raadsliedenwerk ingekocht.

- ISD de Kempen ontvangt een melding van de zorgverzekeraars wanneer klanten van de Collectieve Zorgverzekering voor Minima een betalingsachterstand hebben, zodat zij in overleg met de klant de betalingsachterstand op kunnen lossen.

- De gemeentelijke afdelingen financiën verlenen kwijtschelding van gemeentelijke belastingen.

Nazorg wordt geboden na afloop van een traject schuldhulpverlening. Dit kan, afhankelijk van de situatie, meer of minder intensief worden ingestoken. Het voorkomen van terugval is belangrijk, want naast het oplossen van de schuldsituatie moet bij de klant gezorgd worden voor zelfstandig kunnen zorgen voor een gezonde financiële toekomst. Wanneer dat nog niet mogelijk blijkt, kan langdurige ondersteuning in een lage frequentie noodzakelijk zijn.

Al deze activiteiten hebben een preventieve werking op het ontstaan van (nieuwe) financiële problemen bij de inwoners van de Kempen.

Advies 5:

ISD de Kempen draagt zorg voor een actieve samenwerking met ketenpartners op het gebied van preventie en vroeg-signalering, zodat de instroom bij schuldhulpverlening kan worden voorkomen, of de hulpverlening kan starten op het moment dat de schulden nog niet problematisch zijn.

De uitvoering van schuldhulpverlening vindt plaats in een dynamische context

Bij de uitvoering van de schuldhulpverlening heeft de ISD de Kempen te maken met een aantal actuele ontwikkelingen. Deze ontwikkelingen onderstrepen het belang van regionale samenwerking door gemeenten bij de uitvoering van schuldhulpverlening. De belangrijkste actuele ontwikkelingen die inwerken op de uitvoering van de schuldhulpverlening zijn de volgende:

• het aantal aanvragen om schuldhulpverlening stijgt;

• de diversiteit onder de aanvragers neemt toe;

• de schuldsituaties worden steeds complexer;

• de inzet van vrijwilligers vraagt extra aandacht;

• wettelijke aansprakelijkheid is veranderd.

Het aantal aanvragen om schuldhulpverlening stijgt

In 2008 is ISD de Kempen begonnen met de registratie van de aanvragen Schuldhulpverlening. In de periode 2008 - 2010 nam het aantal aanvragen schuldhulpverlening bij ISD de Kempen met 37% toe van 124 naar 170 aanvragen.

In het kader van de professionalisering van schuldhulpverlening heeft ISD de Kempen in april van 2011 gekozen voor een andere systematiek bij het aannemen van aanvragen. Hierbij wordt de aanvraag vooraf gegaan door een informatie- en adviesgesprek. In de praktijk is gebleken dat een aantal aanvragen in een informatie- en adviesgesprek direct kunnen worden afgedaan door de klant van een aantal adviezen te voorzien. Deze slag heeft geleid tot minder concrete aanvragen Schuldhulpverlening.

Vanwege deze efficiencyslag is deze werkwijze in 2012 voortgezet.

De diversiteit onder de aanvragers neemt toe

Er zijn nieuwe groepen die om schuldhulpverlening vragen. Naast de ‘traditionele’ groep, die bestaat uit aanvragers met een lager inkomen, zien schuldhulpverleners nu ook anderen tegenover zich. Jongeren onder de 25, ZZP-ers of schuldenaren met een eigen huis doen steeds vaker een beroep op de ISD de Kempen. In 2011 hebben, gemeten over het hele land, voor het eerst meer mensen met inkomen uit arbeid (ook hogere inkomens) schuldhulpverlening gevraagd, dan mensen met een inkomen uit een uitkering. Hun problematiek brengt specifieke vragen met zich mee, waarbij steeds weer maatwerk moet worden geboden.

De schuldsituaties worden steeds complexer

De schuldenpakketten waarvoor burgers om hulp vragen, worden steeds ingewikkelder. Er is steeds vaker sprake van hypotheekschulden, meer complexe financieringsconstructies of crediteuren die allerlei eigen incassobevoegdheden inzetten. Dit houdt in dat er beslag gelegd kan worden op inkomen, huurtoeslag en zorgtoeslag door verschillende schuldeisers. De belastingdienst mag zelfs tot € 1000,- afschrijven van de bankrekening van mensen met een belastingschuld. Het resultaat hiervan is dat er een steeds groter beroep wordt gedaan op de juridisch inhoudelijke kennis en creativiteit van de schuldhulpverleners.

De inzet van vrijwilligers vraagt extra aandacht

Sinds ruim een jaar worden er vrijwilligers betrokken in het proces van schuldhulpverlening, binnen het project thuisadministratie. Dit is een laagdrempelige voorziening die door de klanten gewaardeerd wordt. Een goede afstemming met de vrijwilligersorganisaties blijft nodig om de scheidslijn tussen het werk van een vrijwilliger en de verantwoordelijkheid van de professional scherp te houden.

Wanneer mantelzorgers aanwezig zijn, die kunnen ondersteunen bij de oplossing van financiële problemen, dan wordt daar ook gebruik van gemaakt. Ook mantelzorgers kunnen ondersteuning gebruiken, zodat zij goed inschatten wanneer professionals ingeschakeld moeten worden.

De inzet van vrijwilligers en mantelzorgers ondersteunt de consulenten schuldhulpverlening bij hun werk en zorgt ervoor dat ISD de Kempen efficiënter kan werken. De toename in aantallen van de laatste jaren en de hogere complexiteit van aanvragen kan hierdoor opgevangen worden binnen de huidige formatie van ISD de Kempen.

Als bijlage bij dit beleidsplan zijn de afspraken met de vrijwilligersorganisaties gevoegd.

Wettelijke aansprakelijkheid is veranderd

Door veranderde wet- en regelgeving is de gemeente aansprakelijk voor schade die bij burgers ontstaat als gevolg van eventuele fouten die de gemeente in haar dienstverlening maakt.

Ook schade die veroorzaakt wordt door derden, die onder verantwoordelijkheid van de gemeente diensten aanbieden (zowel professionele als vrijwilligersorganisaties), valt onder de gemeentelijke aansprakelijkheid.

Een goede afstemming met externe organisaties zorgt ervoor dat de kwaliteit op peil blijft en dat de scheiding in taken en verantwoordelijkheden tussen organisaties en haar medewerkers voor beide helder blijft.

Advies 6:

Stimuleer de uitbreiding van de ondersteuning door vrijwilligers en mantelzorgers in het proces van schuldhulpverlening. Zij hebben in de afgelopen jaren hun waarde bewezen.

Hoofdstuk 2: Beschrijving procesverloop

Aanmelding

De aanmelding voor schuldhulpverlening vindt uitsluitend bij ISD de Kempen plaats. Wie zich ergens anders meldt, wordt doorverwezen. De klant belt zelf, of wordt na melding in een van de lokale loketten terug gebeld door een schuldhulpverlener.

Adviesgesprek

Wanneer de schuldhulpverlener de klant voor de eerste keer (telefonisch) spreekt, volgt een informatie-/adviesgesprek. In dit gesprek wordt de situatie en de hulpvraag van de klant besproken. Hierna zijn er drie mogelijkheden:

a. De klant heeft voldoende informatie om zelfstandig verder te kunnen, zonder verdere schuldhulpverlening.

b. De klant heeft hulp nodig bij financiële problemen. Hiervoor wordt een aanvraag ingediend en een uitgebreid intakegesprek gepland.

c. De klant heeft weliswaar hulp nodig bij financiële problemen, maar voldoet niet aan de voorwaarden voor schuldhulpverlening.

De voorwaarden om toegelaten te worden tot schuldhulpverlening door ISD de Kempen, zijn de volgende:

- Ingeschreven zijn en verblijven binnen één van de Kempengemeenten.

- Inkomen hebben, of een aanvraag hebben gedaan voor een uitkering.

Hiernaast kunnen er nog redenen zijn om inwoners niet tot schuldhulpverlening toe te laten. Dit wordt verder in hoofdstuk 4 uitgewerkt.

Intakegesprek en plan van aanpak

Om maatwerk te leveren wordt tijdens het intakegesprek een analyse gemaakt van de schuldsituatie, de oorzaak van de schulden, het doel van de klant en de hulpvraag. Hierbij is een integrale analyse van de leefsituatie van de klant van groot belang. Dit wordt beschreven in een intakerapport met een plan van aanpak. Naast de doelstelling worden ook de verplichtingen voor de klant en de ISD de Kempen beschreven.

Fase 1

In het plan van aanpak wordt aangegeven welke instrumenten er ingezet worden om de klant integraal te helpen of te voldoen aan de hulpvraag. De uitvoering van het plan van aanpak kan gebeuren door ISD de Kempen alleen, of in samenwerking met een of meerdere ketenpartners. Het stabiel maken van de schuldsituatie en de (daarmee samenhangende) privé situatie evenals het oplossen van eventuele kleine schulden, valt onder de zogenaamde fase 1.

Wanneer het volledig oplossen van de schuldsituatie via een minnelijke schuldregeling of schuldsanering mogelijk lijkt, wordt dat in fase 1 voorbereid. Wanneer de voorbereiding succesvol is, vindt er een overdracht naar de Kredietbank plaats voor fase 2.

ISD de Kempen blijft regievoerder over het traject, zowel gedurende fase 1 als gedurende fase 2. Ook wanneer er ketenpartners ingezet worden ter ondersteuning, blijft ISD de Kempen verantwoordelijk.

Fase 2

Deze fase wordt uitbesteed aan een Kredietbank. In fase 2 worden de mogelijkheden voor een schuldregeling verder uitgewerkt. Dit betekent dat er een schuldbemiddeling of schuldsanering zal worden voorgesteld, waarbij de schuldeisers wordt gevraagd akkoord te gaan met een gedeeltelijke terugbetaling. Wanneer de klant deze schuldsanering of schuldregeling goed doorloopt (minimaal 3 jaar), dan volgt kwijtschelding van de restschuld aan het einde van het traject.

WSNP

Als in fase 2 niet tot een akkoord gekomen wordt met de schuldeisers, zal dit teruggekoppeld worden aan ISD de Kempen. Schuldeisers kunnen de voorgestelde schuldregeling weigeren. Eventueel samen met de klant kan een afweging worden gemaakt of WSNP (Wet Schuldsanering Natuurlijke Personen) wordt aangevraagd. In dat geval kan de rechter de schuldeisers dwingen akkoord te gaan met een gedeeltelijke aflossing van de schuld. Ook hier volgt kwijtschelding van de restschuld na drie of vijf jaar, mits het traject door de klant goed doorlopen wordt.

Nazorg

Nazorg is belangrijk om recidive tegen te gaan. Wanneer cliënten met veel moeite een oplossing voor hun schulden hebben bereikt, is het belangrijk dat zij geen terugval hebben wanneer het traject is afgelopen. Na afloop van het gehele traject volgt er na enkele maanden een telefonisch nazorggesprek.

Wanneer gedurende het traject duidelijk wordt dat er een hoger risico bestaat op terugval, kan er uitgebreidere nazorg worden geboden via het project thuisadministratie of maatschappelijk werk. In deze situatie wordt er via een regelmatig terugkerend contact een vinger aan de pols gehouden.

Crisisinterventie

De wet schrijft voor dat daar waar sprake is van één van onderstaande crisissituaties, de consulent SHV binnen 3 werkdagen een intakegesprek met de klant in moet plannen. Afhankelijk van de crisis wordt de juiste actie ondernomen.

Er is sprake van een crisissituatie als een van de volgende situaties zich voordoen:

- Dreigende huisuitzetting;

- Dreigende afsluiting gas/water/elektriciteit;

- Openbare verkoop inboedel.

Zelfstandigen

In het kader van de Wet Gemeentelijke Schuldhulpverlening zijn gemeenten verplicht om schuldhulpverlening te bieden aan alle natuurlijke personen. Naast particulieren behoren ook ZZP-ers en kleine zelfstandigen tot de groep ‘natuurlijke personen’. Vanuit de bijstandverlening aan zelfstandigen worden ondernemers met financiële problemen geholpen door ISD de Kempen.

In sommige gevallen (bijvoorbeeld wanneer de zelfstandige een partner heeft met een inkomen boven bijstandsniveau) komen ondernemers niet voor bijstand in aanmerking. Wanneer de schulden van de ondernemer voortkomen uit slecht financieel beheer, terwijl de onderneming wel voldoende inkomen genereert, dan kan ondersteuning door middel van externe budgetbegeleiding of een cursus “Rondkomen met inkomen” via schuldhulpverlening een goede ondersteuning zijn. Bijstandverlening aan zelfstandigen en schuldhulpverlening werken dan gezamenlijk en integraal aan een oplossing voor de financiële problemen van de ondernemer.

Advies 7:

Wanneer ondernemers met financiële problemen zich melden voor ondersteuning, worden zij eerst naar de bijstandverlening voor zelfstandigen verwezen. Indien noodzakelijk, wordt de ondersteuning van de ondernemers gezamenlijk opgepakt door de consulent schuldhulpverlening en de consulent bijstandverlening aan zelfstandigen.

Hoofdstuk 3: Doelen, Resultaten en Kwaliteit

Om doelen te bepalen is het goed om terug te grijpen op de missie en de visie. Dat is uiteindelijk wat ISD de Kempen wil bereiken. Uit de missie zijn twee doelen te destilleren die direct op schuldhulpverlening van toepassing zijn:

1. Kwaliteit leveren

2. Participatie bevorderen

Deze twee doelen worden hieronder verder uitgewerkt.

Kwaliteit wordt bepaald door effectiviteit

Eén van de beoogde doelen van de aankomende Wet gemeentelijke schuldhulpverlening is de effectiviteit van de schuldhulpverlening te vergroten. Als schuldhulpverlening geen effect heeft, kun je niet spreken van kwaliteit. Om te kunnen sturen op effectiviteit moet in de eerste plaats duidelijk zijn wat de effectiviteit bepaalt. Effectiviteit in schuldhulpverlening wordt bepaald door snelheid en duurzaamheid.

Het proces van schuldhulpverlening bij ISD de Kempen staat echter niet op zichzelf. Verschillende factoren beïnvloeden het proces en zijn daarmee van invloed op de kwaliteit. De voornaamste factoren zijn: sociaal-demografische factoren, kenmerken van de schuldenaren, kenmerken van de crediteuren en de opzet en uitvoering van de schuldhulpverlening. Op drie van de vier factoren kan ISD de Kempen geen invloed uitoefenen. De dienstverlening van ISD de Kempen speelt hier op in.

We meten de effectiviteit van schuldhulpverlening door na te gaan wat de resultaten zijn van ISD de Kempen. Door ook gegevens bij te houden die betrekking hebben op het gedrag of de mogelijkheden van schuldenaren en crediteuren, doen we recht aan de afhankelijkheidsrelatie waarin de ISD de Kempen opereert. Haar resultaten zijn immers niet alleen afhankelijk van haar eigen functioneren maar ook van de aard van de schuldenproblematiek die zich aandient en de opstelling van schuldenaren en crediteuren.

De onderstaande lijst bevat een overzicht van de gegevens die ISD de Kempen verzamelt om te sturen op de effectiviteit:

- aantal aanvragen en de afhandeling daarvan

- aantal weken dat verstrijkt tussen eerste gesprek en intakegesprek

- gemiddelde doorlooptijd van eerste gesprek tot aan einde traject.

- aantal crisissituaties

- klanttevredenheid

- aantal keren dat klanten via water- of energiebedrijf worden aangemeld

- klantkenmerken zoals gezinssamenstelling, leeftijd, inkomen, type woning, enz.

Hiernaast worden managementrapportages opgesteld door de Kredietbank die fase 2 uitvoert.

Kwaliteitsborging

De NVVK (Vereniging voor schuldhulpverlening en sociaal bankieren) is de koepelorganisatie van schuldhulpverlenende instanties in Nederland. De NVVK heeft gedragscodes ontwikkeld waarin richtlijnen voor goede schuldhulpverlening opgenomen zijn. ISD de Kempen is geen lid van de NVVK, maar houdt zich wel aan de opgestelde gedragscodes. De Kredietbank waarmee ISD de Kempen samenwerkt is wel lid van de NVVK. ISD de Kempen kan in de communicatie met crediteuren hiernaar verwijzen. De kwaliteit van de schuldhulpverlening wordt hierdoor geborgd.

Binnen ISD de Kempen wordt, door middel van interne controle en coaching van de consulenten, permanent de kwaliteit van werken bewaakt.

Participatie bevorderen

Participatie wordt vrijwel direct gestimuleerd door schuldhulpverlening en kan daarmee gezien worden als een doel dat indirect bereikt wordt. In het onderzoek van Jungmann en van Geuns, “Schuldhulpverlening loont!” wordt berekend wat er aan kosten wordt uitgespaard door de inzet van schuldhulpverlening. De uitsparing van kosten ontstaat door een toenemende participatie. Na de inzet van schuldhulpverlening vinden ontvangers van een WWB uitkering gemiddeld vier maanden eerder een baan, dan wanneer geen schuldhulpverlening wordt ingezet.

Mensen met financiële problemen hebben gemiddeld minder sociale contacten omdat ze zich vaak schamen voor hun schulden. Dit wordt versterkt door het feit dat mensen met schulden het geld niet hebben om deel te nemen aan activiteiten waarvoor betaald moet worden.

Het aanpakken van schulden zorgt per definitie voor meer participatie!

Advies 8:

Periodiek zal ISD de Kempen de behaalde resultaten verantwoorden.

Hoofdstuk 4: Juridische context

De invoering van de Wet gemeentelijke schuldhulpverlening kent juridische gevolgen voor de dagelijkse praktijk. De beginselen van de Algemene wet bestuursrecht zijn van toepassing op de gemeentelijke schuldhulpverlening. Dit was voor de invoering van de wet niet het geval. Dit betekent dat aan het indienen van een aanvraag voor schuldhulpverlening juridische gevolgen met zich mee kan brengen. Concreet betekent dit dat met de invoering van de wet ook een procesgang naar bezwaar en beroep mogelijk is geworden.

De inwoner doet een verzoek tot toegang tot de gemeentelijke schuldhulpverlening. Het college neemt een besluit op het verzoek.

Het besluit op een verzoek tot toegang tot de gemeentelijke schuldhulpverlening deelt het college mede in een beschikking. Het besluit moet deugdelijk gemotiveerd worden en binnen 8 weken worden genomen. Indien het besluit niet binnen 8 weken is genomen, kan de ‘Wet dwangsom en beroep bij niet tijdig beslissen’ in werking treden.

De volgende besluiten zijn vatbaar voor bezwaar en beroep:

• besluit tot het toelaten tot schuldhulpverlening;

• besluit tot het weigeren van schuldhulpverlening.

Toelaten tot schuldhulpverlening

Bij het toelaten tot schuldhulpverlening wordt de beslissing genomen om een intakegesprek te gaan voeren zodat de beste aanpak vastgesteld kan worden. Naar aanleiding van het intakegesprek wordt een plan van aanpak opgesteld, dat altijd maatwerk is. Deze toelating is een formele beslissing, maar zegt nog niets over de inhoud van het traject schuldhulpverlening. Het is niet te verwachten dat een cliënt bezwaar maakt tegen de toelating tot schuldhulpverlening.

Als er een plan van aanpak is opgesteld waarin een traject staat beschreven dat het meest geschikt wordt geacht voor deze schuldsituatie, kan de schuldenaar het niet eens zijn met de inhoud ervan. Er worden geregeld voorwaarden gesteld aan de schuldenaar om het traject tot een succesvol einde te kunnen brengen (Een voorwaarde kan bijvoorbeeld zijn dat de cliënt zijn auto moet verkopen, omdat hij deze niet per sé nodig heeft. Ook kan het volgen van een cursus 'Rondkomen met inkomen" als voorwaarde gesteld worden). Niet willen voldoen aan de gestelde voorwaarden kan geen grond zijn om een bezwaarschrift in te dienen. Dit wordt gezien als een privaatrechtelijke handeling en niet als een publiekrechtelijke handeling. Alleen publiekrechtelijke handelingen die een rechtsgevolg hebben, zijn vatbaar voor bezwaar en beroep.

Weigeren van schuldhulpverlening

Het weigeren van schuldhulpverlening zal zelden voorkomen. De maatschappelijke kosten die gemaakt moeten worden voor mensen met problematische schulden zijn hoog, waardoor enige inzet door schuldhulpverlening altijd de moeite waard is. Met het stabiliseren van de situatie kan al veel bereikt worden. Afhankelijk van de situatie van de schuldenaar is een hoger of lager einddoel bereikbaar en is er meer of minder inzet nodig om iemand te helpen. Maatwerk leveren is de insteek van schuldhulpverlening. De voorwaarden zoals in de vorige paragraaf genoemd, zijn een voorbeeld van het maatwerk dat geleverd wordt en ondersteunen een effectieve schuldhulpverlening.

Uiteindelijk kan het weigeren van schuldhulpverlening dan om twee redenen nog voorkomen:

1. Iemand heeft schulden die ontstaan zijn als gevolg van fraude.

2. Iemand heeft door eigen toedoen schuldhulpverlening laten mislukken en dient opnieuw een aanvraag in, terwijl onmiskenbaar de motivatie of de omstandigheden niet gewijzigd zijn.

Advies 9:

In het geval van fraude of recidive kan schuldhulpverlening aan een inwoner van de Kempengemeenten worden geweigerd.

Hoofdstuk 5: Financiën

Door het rijk worden met de invoering van de nieuwe wet ten aanzien van de uitvoering van de schuldhulpverlening geen extra structurele middelen ter beschikking gesteld.

Jaarlijks legt ISD de Kempen in de jaarrekening verantwoording af aan de gemeenten over de uitvoering van dit door de gemeenteraad vastgestelde plan met betrekking tot integrale schuldhulpverlening. Dit plan heeft een looptijd van 4 jaar. Naar verwachting wordt voor 2016 en verder een nieuw plan opgesteld.

De uitgaven aan schuldhulpverlening door ISD de Kempen hebben betrekking op twee onderdelen, uitvoeringskosten en productkosten.

In 2011 is per gemeente gemiddeld besteed aan:

De uitvoering van Schuldhulpverlening bestaat niet alleen uit de primaire dienstverlening aan de klanten door de consulenten schuldhulpverlening, maar betreft ook een deel overhead en administratieve ondersteuning.

De productkosten bestaan uit de inkoop van dienstverlening bij maatschappelijk werk DommelRegio, bancaire producten bij de Kredietbank en kosten voor bewindvoering.

De uitvoeringskosten worden verdisconteerd in de bedrijfsvoeringskosten van ISD de Kempen die via de GRSK in rekening gebracht worden bij de deelnemende gemeenten.

De uitgaven aan productkosten worden verantwoord in de jaarrekening van ISD de Kempen en rechtstreeks in rekening gebracht bij de gemeenten.

Uitgaven schuldhulpverlening afgezet tegen de landelijke uitgaven

Stimulansz houdt elk jaar een benchmark armoedebeleid en schuldhulpverlening. Op de benchmark van 2011, waaraan 42 gemeenten hebben meegedaan, is de volgende vergelijking gebaseerd.

De benchmark gaat uit van de kosten van gemeentelijke formatie en/of de kosten van uitbesteding. Schuldhulpverlening omvat volgens de benchmark in ieder geval de taken aanmelding, intake, klantmanagement, schuldregeling, inkomensbeheer, budgetbegeleiding en nazorg.

In de onderstaande tabel wordt uitgegaan van 205 klanten in 2011.

Uitgaven aan schuldhulpverlening

Adviezen

Advies 1:

Stel als belangrijkste doelstelling voor schuldhulpverlening vast: Schuldhulpverlening draagt bij aan duurzame (financiële) zelfredzaamheid en participatie van inwoners en zorgt daarnaast voor minder maatschappelijke kosten.

Advies 2:

Mocht in de toekomst de capaciteit van schuldhulpverlening bij ISD de Kempen (tijdelijk) onvoldoende zijn om alle schuldenaren te ondersteunen, dan worden gezinnen met kinderen met voorrang geholpen.

Advies 3:

Schuldhulpverlening begint met de aanpak van de oorzaken van de schulden en het stabiliseren van de schuldsituatie. Daar waar een schuldenvrije toekomst realistisch is, zal dit worden nagestreefd.

Advies 4:

Geef ISD de Kempen opdracht aan de hand van objectieve criteria vast te stellen welke hulpverlening adequaat is voor een inwoner van de Kempen. Maatwerk staat hierbij voorop.

Advies 5:

ISD de Kempen draagt zorg voor een actieve samenwerking met ketenpartners op het gebied van preventie en vroeg-signalering, zodat de instroom bij schuldhulpverlening kan worden voorkomen, of de hulpverlening kan starten op het moment dat de schulden nog niet problematisch zijn.

Advies 6:

Stimuleer de uitbreiding van de ondersteuning door vrijwilligers en mantelzorgers in het proces van schuldhulpverlening. Zij hebben in de afgelopen jaren hun waarde bewezen.

Advies 7:

Wanneer ondernemers met financiële problemen zich melden voor ondersteuning, worden zij eerst naar de bijstandverlening voor zelfstandigen verwezen. Indien noodzakelijk, wordt de ondersteuning van de ondernemers gezamenlijk opgepakt door de consulent schuldhulpverlening en de consulent bijstandverlening aan zelfstandigen.

Advies 8:

Periodiek zal ISD de Kempen de behaalde resultaten verantwoorden.

Advies 9:

In het geval van fraude of recidive kan schuldhulpverlening aan een inwoner van de Kempengemeenten worden geweigerd.